Streszczenie

...wkraczamy w sferę autopoiesis, czyli humaniści piszą o humanistyce, a ta – jak zwykle z siebie niezadowolona – w różne wchodzi ewolucje: nowa humanistyka, humanistyka stosowana, humanistyka ekologiczna, posthumanistyka, humanistyka cyfrowa, humanistyka nieantropocentryczna, biohumanistyka, humanistyka ekologiczna etc. Wiele pada pytań – ważkich, ogólnych i szczegółowych. Co było na początku? Od kogo się uczyć? Kim jest człowiek? Kim jesteśmy w świecie niejednoznaczności i sprzeczności? Co zrobić, by iść do przodu? Czy namaszczone strzępki nie za często uchodzą za sedno prawdy? Czy wizja historii ratowniczej uratuje przyszłość? Czy humanistyka jest polityczna? Czy ci, co piszą, piszą zawsze o tym, na czym się znają na serio? Czy mierzymy to, co cenimy, czy cenimy to, co mierzalne? Po co nam gonitwa za punktami? Czy napięcia z marginesem nie są szansą na katharsis kulturowe? Co powiemy drugiemu człowiekowi twarzą w twarz, kiedy runą mury? Czyż ryczenie nie jest czymś wyjątkowym? Czy spodenki Wojnicza są właściwe do kąpieli?

Dla równowagi, oprócz pytań, pojawiają się postulaty, nakazy i wezwania: zastąpić arogancję antropocentryzmu ramą pojęciową myślenia symbiotycznego; zahamować autodegradację humanistyki; odróżnić logikę myślenia od etyki myślenia; szukać trzeciej dynamicznej drogi; odrzucać obiektywizujący dystans; przejść ku płynności, procesualności, relacyjności i nomadyczności; udomowić świat i uświatowić dom. Ciało jest siłą, z którą się trzeba liczyć. Zadaniem kobiet, w szczególności lesbijek, jest obalenie kategorii płci. Czas zwrócić uwagę na zbieranie grzybów. Koniec z wyznawaniem win. Nauka, odpowiedzialność, prawda i wolność.

Niestety, fabularnie tym razem nie dzieje się wiele. Rozmaite apodyktyczności pozorują obiektywizm samozadowolonych narracji, Jezus telefonuje do Ojca, ale Ojciec nie podnosi słuchawki, strategie interpretacyjne mniej obiecują, a więcej kwestionują, przeszłość jest na przesłuchaniu, lokalni mandaryni blokują myślenie, parametryzacja dyskryminuje nauki humanistyczne, Sartre pisze o strip-teasie humanizmu, Sofia zajmuje się grą w fort/da z meduzami, a potem chce przemienić matkę w kamień. Humanista oczywiście pyta, wątpi i krytykuje, a zmonopolizowane, wąskie środowiska bronią się zaciekle, cywilizacja ułatwień przyczynia się do intelektualnego lenistwa, zaś zewsząd słychać wielogłosowy, monstrualnie mnogi, globalny chór, który pyta o przyszłość świata, pokawałkowanego zresztą i uprzedmiotowionego przez człowieka humanizmu. Z perspektywy natury człowiek jest przecież zwierzęciem wybrakowanym.

Bardzo ważne, ważne i mniej ważne nazwiska się mnożą, lecz niewiele postaci ludzkich i nieludzkich pojawia się na scenie: oprócz Wojnicza i kilku innych jeszcze nicienie, węgorki sosnowe, grzybnie, wiejskie krajobrazy, potwory, mikoryza i spasiona Europa. Poza tym pojęcia, koncepcje, koncepty, ideologie, metodologie, abstrakcje, kategorie, a czasem zjawiska. Animizm i ekozofia, futurologia, metahistoria, geografie asamblażowe, asemantyczna, agramatyczna, asyntagmatyczna semiotyka, ekonomia ekologiczna, eko-logika. Oczywiście jest antropocen, ale też symbiocen i auxocenem, a także różne humanizmy: naprzeciw antyhumanizmu – posthumanizm oraz humanizm plus; do tego psucie humanistyki. W światach możliwych i światach koniecznych krążą rozmaite zwroty metapoznawcze, wędrujące pojęcia, ekotopy, asamblaże, sploty, post-proto-podmiotowości, posthumanistyczne ryty, postludzkie myślenie, świadome oddychanie (jako ratunek dla humanistyki?), transsubiektywna ciekłość, wzrościzm, dewzrost i postwzrost, ekowerwa i wiedza ludów rdzennych. Niektóre zjawiska nie napawają optymizmem: zasobożerność, energożerność, ontoepistemologiczne zaślepienie, niepełnosprawność kulturowa, prekarne życie w ruinach, świat bez celu i porządku, katastrofa-która-nadchodzi, przestrzelenie konsumpcyjne, planetarny kryzys środowiskowy, długotrwała penetracja w poprzek zastygłych warstw znaczeń i powidoków, nieracjonalność racjonalności, finansjeryzacja gospodarek, gangsterskie monopole, kapitalizm inwigilacyjny, kapitalizm kognitywny, kapitalizm odpryskowy, nienawiść do pracy. Niektórzy są dumni z tego, że nie czytają książek. Ha!

Czy jest jakieś remedium na bolączki? Otóż jest! Jak radzi Profesor, wystarczy szybko poruszać prawym kciukiem. Naciskamy i działa! 

Słowa kluczowe

humanistyka |pułapki akademickie |autodegradacja |redukcje |dualizmy i dwoistości

Streszczenie

Obiegowa perspektywa diagnozowania kondycji świata akademickiego zdominowana jest sugestią, że współcześnie humanistyka utknęła niefortunnie w konfrontacji między bezkrytyczną obroną jej status quo a rozpasanym oskarżeniem o zbędność społeczną i jałowość poznawczą. Tkwimy więc często między jej samozadowolonym zamknięciem i bezkompromisowym unieważnieniem...

Słowa kluczowe

myślenie |intelekt |rozum |dobro |zło |nauki humanistyczne |uniwersytet

Streszczenie

Jeśli zło jest bezmyślne, jak stwierdziła Hannah Arendt w Eichmann w Jerozolimie, to czy myślenie może ochronić nas przed złem? W pierwszej części artykułu dokonuję rozróżnienia między intelektem, który kieruje się logiką myślenia i rozumem, który kieruje się etyką myślenia. Stawiam tezę, że jeśli etyka myślenia (rozum) nie kieruje logiką myślenia (intelektem), to rodzi zło i fanatyzm. W części drugiej rozważam takie przyczyny współczesnej bezmyślności, jak: przeciętność, pragmatyzm, mierzalność i dominację mentalności merkantylnej. W części trzeciej piszę o odpowiedzialności uniwersytetów, a szczególnie nauk humanistycznych i szeroko pojętej kultury, za kształcenie rozumu.

Słowa kluczowe

assemblage thinking |new humanities |decentralized subjectivity |“sewing-together”

Streszczenie

The purpose of this paper is a straightforward one: to step back from the increasing use of assemblage in recent debates and to attempt to take stock of what assemblage thinking offers to humanities. I relate the answer to this question to the title concept of “sewn-together” humanities, which has a tentative and ad hoc character. The starting point is the analysis of the video installation realized by Angela Melitopoulos and Maurizio Lazzarato, entitled Assemblages, which relies upon the concept of assemblages proposed by Gilles Deleuze and Félix Guattari. Assuming that research practices and theories combine assemblages of ideas of both abstract and practical nature, I analyse examples of the application of assemblage thinking and action at the levels of a method, methodology, and onto-epistemology, tracing the goals that humanities achieve by means of this approach to research.

Słowa kluczowe

subjectivity |humanities |pedagogy |scientism |hermeneutics |education

Streszczenie

In the article, I put forward the thesis that research based on scientistic assumptions (in the sense of the tendency to make the humanities and social sciences similar to natural sciences, that is: based on ontological and methodological naturalism) is marginal and only auxiliary importance in the exploration of human practices (I consider it on the example of pedagogy as the science of a subjective and communicational undertaking called education). I argue that when the scientistic model of research becomes dominant – as it is nowadays – it obscures the basic subject of pedagogical research: education. As a result, the public image of education is reduced and distorted.

Słowa kluczowe

humanistyka |antropocen |dewzrost |ekonomia ekologiczna |planetarny kryzys środowiskowy

Streszczenie

Artykuł rozpoczyna analiza niedogodnych punktów wyjścia refleksji w epoce antropocenu, inspirowana stanowiskiem Anny L. Tsing. Następnie przedstawiona zostanie interdyscyplinarna, normatywna i pluralistyczna dziedzina ekonomii ekologicznej, ze szczególnym uwzględnieniem koncepcji dewzrostu. Prześledzimy „gramatykę” tej dyscypliny, odsłaniając jej wybrane założenia filozoficzne, postulaty metodologiczne i pojęcia. Przyjrzymy się również bliżej koncepcji „zarządzania bez wzrostu” Petera A. Victora. Będziemy szukać odpowiedzi na pytania, czym jest dewzrost i dlaczego wystudzenie wzrostu jest nieuniknione.

Słowa kluczowe

etyka |patriarchalizm |posthumanizm |podmiot |antropocen |humanizm |troska |zmysł udziału |nomada |empatia

Streszczenie

Kryzys klasycznego humanizmu jest faktem. Ujawnił bowiem on swój ciemny rewers. Są nim niewolnictwo, kolonializm, wyzysk,  wykluczenia, dyskryminacje. Humanizm okazał się być dzieckiem patriarchalizmu, szowinizmu płciowego i gatunkowego. Trzeba go więc przezwyciężyć. Jedną z propozycji jest posthumanizm. Opiera się on na odmiennej metodzie badawczej (nazywam ją tu „zmysłem udziału”), odmiennej koncepcji podmiotu (nomada) i nowej etyce, której kształt dopiero powstaje. W artykule wskazuję na jej fundamenty w postaci kobiecej etyki troski, która – w moim przekonaniu - otwiera horyzonty na bardziej holistyczne, egalitarne, spluralizowane ludzko-pozaludzkie istnienie. 

Słowa kluczowe

futurology |scenario analysis |possible worlds |trend analysis |imaginative coefficient |futures

Streszczenie

This article reconstructs the historical circumstances that led to the emergence of futurology, as a distinct field of research, and of Herman Kahn’s scenario analysis, as an investigative tool alternative to trend analysis. Two main paradigms characterized prospective thinking up to the mid-20th century, a historico-literary one that emphasized the importance of imagination and artistic talent, and a technical-scientific one that favored the rigorous analysis of data and precision of forecasts. After the Second World War, these two paradigms found a virtuous synthesis in scenario analysis, a halfway approach between literary arts and science. The author argues that the use of imagination and creativity does not undermine the scientific status of futurology, just as it does not put in jeopardy that of other sciences. He also introduces the term imaginative coefficient to indicate a fundamental ingredient of prospective thinking and provides the theoretical basis of this concept.

Słowa kluczowe

posthumanizm |wspólnota |eko-logika |współ-życie |oikologia |ekologia

Streszczenie

Celem artykułu jest przedstawienie propozycji uzupełnienia myśli humanistycznej o posthumanistyczne aktywistyczne narzędzia ontoepistemologiczne. W tym celu autor, biorąc za punkt wyjścia koncepcję posthumanistycznej wspólnoty, dokonuje przez jej pryzmat relektury oikologii – wyrosłej na gruncie śląskim nauki o domu. Posthumanistyczna oikologia ma stanowić przekroczenie ograniczeń, na jakie napotyka myśl ekologiczna, w kierunku autorskiej koncepcji eko-logiki. Uprawiana w jej duchu humanistyka ma stanowić afirmatywną odpowiedź na kryzys poznawczy związany m.in. ze zmianami klimatu i zapowiadaną katastrofą.

Słowa kluczowe

polityka |tożsamość |zaangażowanie |nowa humanistyka |kryzys humanistyki |Oświecenie

Streszczenie

Współczesny lament nad kondycją humanistyki stanowi integralny element zataczającej coraz szersze kręgi debaty na temat kryzysu demokracji, tożsamości, oświecenia, krytyki globalizacji, postnowoczesności. Jest wreszcie wyrazem bezradności człowieka w obliczu radykalizacji ruchów i partii politycznych wobec nieuniknionego procesu coraz gwałtowniejszych i wszechogarniających cywilizacyjnych i kulturowych zmian. Wśród czynników rzutujących na jej postrzeganie na pierwszy plan wysuwa się poczucie wyobcowania generacji aktywnie współtworzącej porządek demokratyczny w Europie Środkowo-Wschodniej po 1989 roku, jak i zachodnich elit zaangażowanych w pogłębienie integracji europejskiej. Ich świat wartości legł w gruzach. Ambiwalencja i obosieczność transformacji niemal wszystkich dziedzin życia, złożoność i sprzeczności wpisane niemal w naturę przemian społecznych i politycznych przyniosły w konsekwencji poczucie niepokoju, wzmocnione przez nieprzewidywalność rozwoju pandemii COVID-19 oraz wszechogarniający kryzys poczucia bezpieczeństwa społecznego.

Słowa kluczowe

polityka |kapitalizm |technika |praca |kultura afirmatywna |człowiek jednowymiarowy |panowanie |kontrola

Streszczenie

W tekście podjęto namysł nad aktualnością szeregu tez filozofii Herberta Marcusego. Chodzi m.in. o tezę dotyczącą istnienia „totalnie administrowanego świata”, anonimowości dominujących sił ekonomicznych, wpływie techniki i technologii na politykę, narodzinach „człowieka jednowymiarowego”, istnienia „kultury afirmatywnej”, zbędności i szkodliwości pracy ponad ludzkie siły, a także trudności ze zidentyfikowaniem podmiotu ewentualnej zmiany społecznej. Autor powołując się na szereg dzisiejszych zjawisk z zakresu ekonomii, polityki i życia społecznego wskazuje na to, że tezy te zachowują swoja aktualność, choć uzasadnienie ich trafności musi odwoływać się do innych faktów społecznych niż te, o których wspominał sam Marcuse.

Słowa kluczowe

crucifixion |Derrida |Jesus |repetition |existence |representation |life |Gospel |technics |prosthesis |tradition

Streszczenie

Taking as a starting point a few key passages in the Gospels about the Last Supper and Crucifixion, the author tries to show how the linguistic machinery of a text reveals its deconstructive aspect – making a call for cultural appropriation on the one hand and resisting this appropriation on the other. This duplicity is also projected onto an existential level, reflecting the tension between life as an idiomatic aspect of every human endeavor and culture understood as subjecting to shared experience. The main conceptual impetus of the essay goes against maintaining the sharp distinction between life rejecting an accurate representation and existence with all the reproduction devices it carries with itself. This analysis, referring to a vast corpus of Derrida’s texts, goes beyond a metacommentary limited to French philosophy or literary studies and can also be read as a contribution to a theological interpretation of the Gospels made with the help of deconstructive logic.

Słowa kluczowe

metahistory |philosophy of history |theory of historiography |travelling concepts |Hayden White |war in Ukraine

Streszczenie

Is the term metahistory a repetition of the Aristotelian gesture of naming metaphysics? In 2023, half a century passes since the first publication of Hayden White’s famous book Metahistory. The Historical Imagination in Nineteenth-Century Europe. However, this classic, fairly well-known work – as well as its criticism – did not give life to the term metahistory, which in the horizon of research terms is enjoyed, for example, by metaphysics. In these considerations, I do not mean sentimental reminding about a term that would be valuable today for the sole reason that it once existed. Rather, it is an attempt to think about the path of enriching (re)thinking of the historical imagination – the latter, I believe, is the key to resisting the contemporary crises and impasses of today’s humanities.

Słowa kluczowe

posthumanizm |percepcja |postsekularyzm |medytacja |Empuzjon

Streszczenie

Artykuł wyrasta z przekonania o analogii zachodzącej pomiędzy symptomatycznym dla tzw. posthumanistyki odchodzeniem od antropocentrycznego modelu refleksji a wypracowywanymi przez różne szkoły duchowości ćwiczeniami mającymi na celu przezwyciężanie egocentrycznej postawy i związanej z nią narcystycznej optyki. Autorka zwraca uwagę na przypadki, w których współcześni humaniści angażują się w artystyczne projekty wykorzystujące metody świadomego oddychania, czy medytacji i analizuje je w świetle wyników badań pokazujących, jak te religijne w swej proweniencji praktyki stymulują doświadczenia auto-transcendencji.

Słowa kluczowe

disease |Medusa |Deborah Levy |monster |jellyfish |femininity

Streszczenie

Sofia Papastergiadis – the protagonist of Deborah Levy’s Hot Milk – seems to be encircled by various monstrosities. First, her overbearing, monstrous mother suffers from an equally monstrous unidentifiable illness, because of which the two women travel to Almería, seeking answers and potential therapy. Second, while in Andalusia, Sofia is often attacked by Medusae/jellyfish, which is a painful, yet uncannily addictive experience. Third, the protagonist is puzzled with her own doubtful motivations, hasty decisions, and dark fascinations, resurfacing, for instance, in a pursuit of toxic, but sensual, affairs. All of these drive Sofia to investigate yet another monster: one residing inside her. In this article, I propose a reading informed by psychoanalysis and feminist criticism which aims at tracing how the discourse of illness interweaves with that of monstrousness in Levy’s Booker-shortlisted bildungsroman. Keeping in mind that disease and monstrosity engage in an interplay of secrecy and revelation in the novel, I wish to study the implications of that for the protagonist and her relationships with others.