Słowa kluczowe

literatura |filozofia

Streszczenie

Logos nie jest jednorodny już choćby dlatego, że dopełniając physis, jest skazany na wewnętrzne rozliczne zróżnicowania. Filozofia i literatura nie są wzajemnie tożsame ze względu na wiele znaczących cech, w tym także z perspektywy charakterystycznych dla każdej z nich podejść do samej istoty zawartości tego, co się w nich przejawia. Filozofia mówi wprost o noumenach (albo też tak samo wprost rezygnuje z ich analizy, koncentrując się na fenomenach, które w ten sposób uzyskują większą wartość i funkcjonują w sposób analogiczny do prawdy ostatecznej – noumenalnej). Literatura zaś wskazuje na istotę w sposób względny, ukrywa ją za tym, co zewnętrzne, oddaje czytelnikowi prawo samodzielnego wnikania w poznawczą głębię tego, co przedstawia...

Słowa kluczowe

filozoficzność |literackość

Streszczenie

Najwyższa pora, by filozof pomyślał o filologii. Jeżeli filozofia pierwszej połowy [XX] wieku w przeważającej mierze była lingwistyczna (i w znacznym stopniu jest taka do dzisiaj), to filozofia drugiej połowy wieku staje się (i jeszcze długo tak będzie) w istocie filologiczna. Różnica polega nie tylko na intencji i na odmienności obiektu filozofowania, lecz na świadomości filozofa na czym polega istota jego pracy. Dla „filozofa lingwistycznego” (i on o tym wie) język jest określony i skończony; w każdej określonej sytuacji, w której dochodzi do badania, jest on realnie poznany (lub poznawalny), opisany (lub opisywalny) i wewnętrznie (w granicach jego struktury i systemu jego opisywania) zdeterminowany. Dla „filozofa filologicznego” (choć sam on o tym często nie wie) tekst jest zawsze nieokreślony, opisywalny tylko do pewnego stopnia, wewnętrznie niezdeterminowany i podlegający – nawet w tym oto momencie – nieskończonej liczbie interpretacji i reinterpretacji...

Słowa kluczowe

Michaił Bachtin |rosyjska teoria literatury

Streszczenie

W rosyjskiej teorii literatury przełomu wieku XX i XXI ciągle jeszcze żywe są tradycje literaturoznawstwa minionego okresu. Jednym z najważniejszych centrów myśli literaturoznawczej w Rosji pozostaje Wydział Filologiczny Uniwersytetu Moskiewskiego. W pracach tego ośrodka praktycznie nikt nie wyznaje już zasad metodologii marksistowskiej, przetrwał tu jednak język o genezie heglowsko-marksistowskiej stanowiący dziedzictwo szkoły naukowej Giennadija Pospiełowa...

Słowa kluczowe

narratologia |wiedza o literaturze

Streszczenie

Pojęcie narratologii pojawiło się w powszechnym użyciu po opublikowaniu nowatorskich prac Rollanda Barthes’a, Claude’a Bremonda i Tzvetana Todorova, w szczególności Grammaire du Decameron (1969) tego ostatniego, chociaż jako dziedzina literaturoznawstwa dziedzina ta posiada wcale niemałą tradycję. […] Jednak nie można jeszcze dziś uznać, że przedmiot narratologii i – odpowiednio – jej epistemologiczny statusu został w pełni ukształtowany...

Słowa kluczowe

awangarda |estetyka |Michaił Bachtin

Streszczenie

Najważniejsze kierunki sztuki nieklasycznej XX wieku odchodziły od klasyki w sposób rozmaity. Łączyła je natomiast jedna najistotniejsza cecha: świadomy i celowy „wzgląd na adresata, przewidywanie jego reakcji odpowiadającej”. Ogólne ukierunkowanie działania estetycznego w znacznym stopniu zostaje przeniesione z przedmiotu na adresata. Za fundamentalny cel takiego działania przyjmuje się obecnie nie samo wykreowanie pozornie analogicznej rzeczywistości (naczelne zadanie klasyki romantycznej i postromantycznej), ale wpływ w ten (czy inny) sposób na sferę duchową adresata...

Słowa kluczowe

trickster |powieść rosyjska |literatura rosyjska

Streszczenie

O ile wiem, do tej pory nie pojawiły się żadne informacje, mówiące o tym, że w najbardziej literacko doniosłych przykładach rosyjskiej powieści XIX–XX wieku w ogóle występuje i odgrywa choćby mało znaczącą rolę typ postaci, w stosunku do której uprawnione byłoby zastosowanie terminu „trickster”. A zatem mowa tutaj będzie zaledwie o hipotezie...

Słowa kluczowe

semiotyka |szkoła tartusko-moskiewska |Jurij Łotman

Streszczenie

Jurij Łotman zmarł w Tartu 28 października 1993 roku. Jego pogrzeb z udziałem prezydenta Estonii odbył się kilka dni później, 3 listopada. Na tę smutną uroczystość do Tartu zjechali jego liczni przyjaciele, współpracownicy, uczestnicy słynnych szkół semiotycznych i pomniejszych konferencji, pokonując przy tym różne przeszkody (od dwóch lat Estonia była niepodległym państwem i do przekroczenia granicy potrzebny był ważny paszport). Ci, którzy osobiście nie mogli zjawić się w Tartu, gdyż często stali się już mieszkańcami bardzo odległych krajów, byli obecni duchem, dając wyraz tej obecności w nekrologach. Tę datę można uznać za symboliczne zamknięcie historii całej szkoły naukowej, która w ciągu trzydziestu lat istnienia zdążyła zająć widoczne miejsce na humanistycznej mapie świata...

Słowa kluczowe

semiotyka |szkoła tartusko-moskiewska |Jurij Łotman

Streszczenie

Ponad ćwierć wieku upłynęło od powstania tartuskiej szkoły semiotycznej i coraz częściej przedmiotem badań staje się ona sama. Niniejszy artykuł opiera się na przekonaniu, że szkoła tartuska jest bardziej pojemnym zjawiskiem, niż się zazwyczaj sądzi i że tytułowe twierdzenie „szkoła jest szkołą” nie stanowi zwykłej tautologii. Jaka jest więc treść pojęcia „szkoła” w kontekście grupy badaczy tartuskich? W podstawowej serii wydawniczej reprezentującej szkołę („Trudy po znakowych sistiemam”), oprócz nieregularnie ukazujących się zbiorów tez lub artykułów, opublikowano dwadzieścia pięć tomów. W latach 60. ich autorzy byli rozsiani po całym Związku Radzieckim, teraz trzeba by ich szukać we wszystkich zakątkach świata. Specjaliści owi, należący do różnych pokoleń i posiadający różne przekonania, mogli utworzyć wspólnotę naukową głównie dzięki integrującej sile Jurija Łotmana...

Słowa kluczowe

semiotyka |szkoła tartusko-moskiewska

Streszczenie

W niniejszym komunikacie chciałbym się skupić na kilku zasadniczych aspektach tego podejścia do tekstu, które legło u podstaw tak zwanej tartusko-moskiewskiej szkoły semiotycznej, sformułowanego w pracach mojego ojca, profesora Uniwersytetu Tartuskiego Jurija Łotmana...

Słowa kluczowe

teoria literatury |poststrukturalizm

Streszczenie

Pod koniec lat 60. XX w., kiedy w literaturze zachodnioeuropejskiej ugruntowywał swoje pozycje postmodernizm, a w dziedzinie teorii rozwijał się poststrukturalizm, w Związku Radzieckim dobiegał końca okres odwilży – nadchodził niemal dwudziestoletni zastój. Zamknięcie się na zachodnie wpływy i ponowne zaostrzenie cenzury nie sprzyjały fermentowi intelektualnemu w publicznej dyskusji, a zjawiska kulturowe odbiegające od oficjalnego mainstreamu bytowały jedynie w undergroundzie. W uniwersyteckim literaturoznawstwie po serii stalinowskich kampanii przeciw alternatywnym nurtom badań królował uproszczony marksizm, choć równolegle istniały wysepki innych szkół teoretycznych – w Tartu Jurij Łotman budował ośrodek semiotyki, pojawiały się ostatnie prace Michaiła Bachtina, który zyskał już rozgłos we Francji...

Słowa kluczowe

awangarda |doświadczenie estetyczne |postmodernizm

Streszczenie

Czym jest awangarda? Jak dotąd wszystkie próby odpowiedzi na to pytanie nie były satysfakcjonujące. Nie można wykluczyć, że od samego początku skazane były one na niepowodzenie. Wydaje mi się, że wszyscy piszący na ten temat szukali odpowiedzi nie tam, gdzie trzeba. W formie albo w treści światowej awangardy poszukiwali czegoś, co byłoby miejscem wspólnym wszystkich utworów przynależnych do sztuki awangardowej i równocześnie odróżniałoby je od wszystkich pozostałych. Proponujący różne rozwiązania zakreślali granice tego, czego szukali albo zbyt wąsko, redukując obiekt swoich eksploracji do konkretnych prądów artystycznych, albo wręcz przeciwnie definiowali go zbyt szeroko i wówczas archipelag awangardy rozpływał się w bezkształtnej mgławicy modernizmu (który ze swej strony nie jest niczym innym jak postrealizmem)...

Słowa kluczowe

awangarda |postmodernizm

Streszczenie

[…] dyskurs postmodernistyczny w kulturze rosyjskiej pojawia się pod koniec lat 60. (przede wszystkim w środowisku undergroundu oraz na emigracji, ale także w kulturze oficjalnej) na skrzyżowaniu dwóch tendencji, na pierwszy rzut oka wzajemnie się uzupełniających: krytyki sowieckich metanarracji oraz prób odrodzenia zahamowanych (przynajmniej w kulturze oficjalnej) dyskursów awangardy. Jednak zarówno socrealizm, jak i awangarda – czego postaram się dowieść – reprezentują typowo binarny model kultury...

Słowa kluczowe

postmodernizm

Streszczenie

Stan zerowy to, jak wiadomo, kompleks prac przygotowawczych do stawiania nowego budynku. Układa się sieci cieplne, wodociągowe… Tak samo obecna dekada, oznaczona trzema zerami, to specyficzny stan zerowy nowego stulecia i nowego tysiąclecia. Buduje się infrastrukturę stylów, żeby zapewnić nowej epoce solidny system przepływu sensów pomiędzy nią a wszystkimi jej poprzednikami. Dziś już wiadomo, że ostatnie trzydziestolecie XX wieku przejdzie do historii pod nazwą postmodernizmu...

Słowa kluczowe

literatura rosyjska |paradygmat cebuli |paradygmat kapusty

Streszczenie

Komunizm to odwrotność religii objawienia. Jego bezgrzeszny Eden albo bezklasowy „złoty wiek” nie jest pierwotnym, lecz finalnym stanem świata. Jednakże zmiana kierunku sakralnej „strzały czasu” nie dezaktualizuje przekonania o prawdzie ukrytej pod zwałami mrocznej egzystencji, nieopromienionej światłem sensu.

Cała sowiecka metafizyka zasadza się na nieustającym poszukiwaniu prawdziwych słów i motywacji, na zrywaniu masek. Maniakalna podejrzliwość komunizmu wynika z braku zaufania do zwykłego życia, bez spisków i ukrytych zamiarów. Jego inkwizytorski patos ma na celu ukazanie człowiekowi prawdziwego sensu jego losu. Dlatego przyznanie się do winy uznawano za „królową dowodów” – wierzono, że kryterium winy kryje się w duszy oskarżonego.

Słowa kluczowe

postsowieckość |postkolonialność |postimperialność |koniec historii

Streszczenie

[…] Postaram się poniżej rozważyć pewne przyczyny naturalnej nieobecności intelektualnej refleksji nad postsowieckim doświadczeniem, tożsamością i imaginarium, ale też poziomu świadomości ukształtowanego już postsocjalistycznego dyskursu. Pragnę to przy tym uczynić z perspektywy zewnętrznej. W procesie artykułowania tych poglądów podejmę dialog z kilkoma najbardziej symptomatycznymi według mnie pracami na ten temat napisanymi w ostatnich latach przez zachodnich uczonych i autorów reprezentujących świat postsowiecki. […]

Słowa kluczowe

literatura rosyjska |Fiodor Dostojewski

Streszczenie

Rosyjska beletrystyka interesowała się doświadczeniem imperialnym w nie mniejszym stopniu niż historiografia. Jednak w odróżnieniu od historycznej non-fiction powieść zawsze wiąże relacje między ludem a imperium ze stosunkami między mężczyzną i kobietą. Kluczowymi elementami narodowego imaginarium były dwa romantyczne i równocześnie kolonialne tematy: rosyjska kobieta jako tragiczna ofiara i rosyjski chłop jako szlachetny dzikus. Wielcy pisarze poświęcili tym kwestiom wiele swoich utworów i dzięki nim stali się wielkimi pisarzami...