Słowa kluczowe

historia alternatywna |utopia |mit |pamięć zbiorowa |ideologia

Streszczenie

Artykuł jest próbą wpisania powieści z gatunku historii alternatywnej w ramy szeroko pojętej wyobraźni utopijnej. Kluczem do interpretacji historii alternatywnej wydaje się identyfikacja strategii ujawniających powinowactwo z science fiction i utopią: koncepty ontologiczne i epistemologiczne, podobieństwa strukturalne, forsowane koncepcje polityczne i historiozoficzne. Psychologia wytwarzania utopii, skupiona na zbiorowych pragnieniach, bliska jest psychologii tworzenia historii alternatywnej, ujawniającej mechanizmy pamięci zbiorowej. Na przykładzie kilku utworów ukazane zostało współgranie impulsu utopijnego z innymi formami wyobraźni społecznej (jak mity narodowe, mity historyczne, ideologia, pamięć zbiorowa).

Słowa kluczowe

Czesław Miłosz |Góry Parnasu |dystopia |gnoza |gnostycyzm |science fiction

Streszczenie

Wątki gnostyckie są obecne w twórczości Czesława Miłosza od wczesnych katastroficznych Trzech zim (1935), aż po ostatnią summę – Traktat teologiczny (2002). Na tym tle szczególnie interesująca wydaje się porzucona i niedokończona, wydana dopiero w 2012 roku, powieść science fiction Góry Parnasu. W artykule staram się pokazać, że źródłem dystopijnej kreacji powieści jest przede wszystkim myśl gnostycka. Z diagnozami gnostyckimi związane jest wielokrotnie przywoływane w niedokończonej powieści poczucie wielowymiarowego wyobcowania i osamotnienia człowieka, ból i cierpienie, jakiego zaznaje w obcym świecie, w którego strukturę wpisane jest zło i okrucieństwo. Z jednej strony Góry Parnasu są przerażającą antymodernistyczną wizją o znamionach ostrzeżenia i przestrogi, z drugiej to skrajnie pesymistyczny, futurystyczny obraz rozpoznania „kamiennego porządku świata”.

Słowa kluczowe

Hegel |utopia |dialektyka |Adorno

Streszczenie

W swoim eseju spekulatywną pracę pojęcia utopii postaram się ukazać na przykładach dwóch najważniejszych dialektyków nowoczesności: Hegla i Adorna. Hegla myślenie o utopii określa wewnętrzne napięcie, które rozgrywa się pomiędzy jego młodzieńczym entuzjazmem dla projektu utopii estetycznej a dojrzałym krytycyzmem wobec stwarzania konstrukcji świata takiego, jakim być powinien. Adorno zaś zajmuje pozycje terminu skrajnego wobec swojego „wielkiego poprzednika”, oskarżając Hegla o zdradę utopii w imię jej urzeczywistnienia. Dla Adorna utopia jest negatywną świadomością tego, co nie istnieje, i tylko ona, ujęta w formie sztuki, składa obietnicę zbawienia imienia własnego.

Pragnąłby skonfrontować oba te antagonistyczne stanowiska, wpisując je w szersze ramy pytania fundamentalnego: czy zbawienie (indywiduum?, społeczeństwa?) jest możliwe w doczesności (w Heglowskim pojęciu absolutnym), czy też nadejdzie jedynie z „tamtej strony” (Adorna utopia niewypowiedzianej nietożsamości)?

Słowa kluczowe

dystopia |fakt |fikcja |faktografia |realizm

Streszczenie

W artykule podjęto próbę analizy narracji faktograficznych w światach dystopijnych. Ich faktualny charakter jest jednak pojmowany w specyficzny sposób: nie jako związek z elementem świata realnego (na przykład „Pan Nasz Ford” z Nowego Wspaniałego Świata Aldusa Huxleya), lecz jako element uznawany za faktyczny z perspektywy fikcyjnego uniwersum. Mnogość fikcyjnych dzienników, zapisów archiwalnych, prywatnych notatek fikcyjnych bohaterów czy definicji z nieistniejących encyklopedii, jakkolwiek fantastyczne by one nie były z perspektywy realistycznej, pozostaje faktualna w kategoriach tego, co jest uznawane za fakt, a co za zmyślenie w fikcyjnym świecie. Wookiepedia (encyklopedia Gwiezdnych Wojen) jest więc fikcyjna w świecie realnym (choć wciąż istnieje w „prawdziwym” Internecie), lecz jest zarazem faktyczna dla każdego mieszkańca świata Gwiezdnych Wojen. W artykule analizuje się, w jaki sposób narracje faktograficzne w fikcyjnych światach dystopijnych wpływają na całość utworu oraz jakie są najbardziej popularne formy ich obecności w tego rodzaju tekstach.

Słowa kluczowe

Maria Pinińska-Bereś |Tadeusz Kantor |Panoramiczny Happening Morski |happening

Streszczenie

„Panoramiczny Happening Morski” Tadeusza Kantora był jednym z najważniejszych i najgłośniejszych wydarzeń artystycznych w Polsce pod koniec lat sześćdziesiątych XX wieku. W artykule omawiam udział w tym happeningu Marii Pinińskiej-Bereś. Do tej pory, poza relacją samej artystki, nie były znane obiektywne świadectwa tego udziału. Został on przemilczany przez Kantora i w konsekwencji wymazany ze zbiorowej pamięci. Artykuł ostatecznie rozstrzyga problem udziału Marii Pinińskiej-Bereś w happeningu Kantora. Staram się zrekonstruować atmosferę towarzyszącą temu wydarzeniu oraz motywy, którymi kierował się Kantor.

Słowa kluczowe

narracja |literatura |fikcja |alienacja |powieść

Streszczenie

Tekst podejmuje problem znaczenia literatury, a zwłaszcza powieści, jako symptomu alienacji (Karol Marks), która może się wyrażać w kreacji światów możliwych przez fikcję (Paul Ricoeur), w ideologii (György Lukács) oraz anty-fikcji (Odo Marquard). Analiza tropów literackich w koncepcjach ekonomiczno-społecznych demaskuje nie tylko narracje społeczno-historyczne, ale i naukowo-filozoficzne (Hayden White, Hans Kellner).

Słowa kluczowe

chrześcijaństwo |Augustyn |starożytność |filozofia muzyki |platonizm

Streszczenie

W artykule skoncentrowano się na dyskursach o muzyce, które są obecne w Wyznaniach Augustyna – dziele wyróżniającym się na tle innych tekstów autora ze względu na swój niejednorodny (autobiograficzny, filozoficzny, teologiczny) charakter. Celem artykułu jest zbadanie relacji, którą można określić jako niedokonany projekt racjonalizacji myślenia o muzyce. Po pierwsze, w tekście widoczny jest wpływ greckiego sposobu myślenia, zgodnie z którym sztuka ta stanowi odbicie matematycznego porządku wszechświata, będąc całkowicie podporządkowana rozumowej harmonii, a także ethosowi, regulującemu jej funkcjonowanie w społeczeństwie. Pod tym względem Wyznania można porównać do dzieł filozoficznych Augustyna, w których ta koncepcja dominuje. Augustyn, jako chrześcijanin, włącza do swojej myśli także hebrajskie dziedzictwo pojmowania muzyki, na czele z Księgą Psalmów. Autor artykułu stara się wydobyć ten drugi dyskurs jako mniej znany rys myśli Augustyna i pokazać, jak kwestionuje on i dekonstruuje zamiar racjonalizacji muzyki.

Słowa kluczowe

Barthes |Neutralne |paradygmat |ecriture |język

Streszczenie

Esej Rolanda Barthes’a tęsknota za Neutralnym poświęcony jest przybliżeniu głównego tematu jednego z ostatnich seminariów Rolanda Barthes’a, Le Neutre. Tematem tym jest neutralność rozumiana jako strategia obalająca dualistyczne schematy dominujące w naszej kulturze. Omówiona zostaje również kwestia związku Barthes’owskiej koncepcji z Kursem językoznawstwa ogólnego Ferdinanda de Saussure’a, który zawsze był głównym źródłem inspiracji dla autora Mitologii. Następnie wyjaśniona zostaje kwestia bliskości tego, co neutralne, i literatury, która w myśli Barthes’a jest uprzywilejowaną dziedziną neutralności.

Słowa kluczowe

etyka |dialektyka |tragedia |świadomość

Streszczenie

Tekst przedstawia Heglowską koncepcję tragedii jako integralną część systemu filozoficznego niemieckiego filozofa. Tylko umieszczenie tragedii w planie dziejów ducha pozwala na właściwe ujęcie roli i znaczenia tragedii rozumianej jako etap w rządzonych dialektyką dziejach świadomości.

Słowa kluczowe

Japonia |Zen |ceremonia herbaciana |Sen no Rikyu

Streszczenie

Ceremonia herbaciana jest czymś niezwykle złożonym i prostym zarazem. Z jednej strony może być traktowana jako wyraz filozofii, duchowości, kultury i estetyki Dalekiego Wschodu, może być analizowana przez pryzmat buddyzmu zen, pośrednio także taoizmu, który do jego wykształcenia się przyczynił, może być umiejscawiana w chińskiej i japońskiej kulturze i historii. Jest także ceremoniałem obostrzonym mnóstwem niezwykle szczegółowych i precyzyjnych reguł i zasad. Z drugiej strony pozostaje prostą czynnością wspólnego wypicia herbaty w atmosferze życzliwości i harmonii, bardzo przy tym uniwersalną i naturalną. Z jednej strony jest wyrafinowaną sztuką, z drugiej – całościową drogą życia. Złożoność nie wyklucza prostoty, gdy to, co najprostsze, okazuje się najtrudniejsze. Zen i ceremonię herbacianą łączy przekonanie o możliwości sięgnięcia w głęboki wymiar codzienności i znalezienia głębi w tym, co zwyczajne. Zarówno w zen, jak i w ceremonii herbacianej ważniejsze od zamkniętego systemu reguł są wskazówki i własna praktyka – nie jest możliwe dotarcie do ich sedna poprzez słowa ani poprzez teorię. Ceremonia herbaciana w duchu zen uczy sięgania do Doskonałości, której doświadczenie „tu i teraz” umożliwia osiągnięcie szczęścia nieuwarunkowanego od spełniania pragnień – w tym sensie pozostaje też aktualna i żywa niezależnie od obowiązującej etykiety, form, sposobów nauczania, interpretacji.

Słowa kluczowe

sztuka współczesna i religia |sekularyzacja |inspiracja religijna |sztuka religijna w przestrzeni publicznej

Streszczenie

Artykuł składa się z trzech części. Dwie pierwsze poświęcone są dwóm przełomom, albo inaczej – zmianom paradygmatu myślenia o sztuce, stanowiącym ramy dla przemian warunkujących współczesną rzeczywistość sztuki. Pierwszy to moment powstania „ery sztuki”, po trwającej aż do nowożytności „erze obrazu”. Renesansowy humanizm zaowocował przemianą obrazów będących przedmiotami kultu religijnego w dzieła sztuki.

W drugiej części sygnalizuję niektóre problemy wzajemnych relacji sztuki i religii w bliskiej nam epoce, którą Arthur Danto nazwał epoką „po końcu sztuki”. „Dziwną” sytuację, w jakiej znalazła się teraz sztuka powstająca z inspiracji religijnej, można uważać za zwieńczenie XVIII-wiecznego kryzysu Wielkiej Teorii Piękna i jednocześnie wynik procesu sekularyzacji rozumianej jako stopniowy zanik wierzeń i praktyk religijnych w nowoczesnym świecie – we współczesnym świecie sztuki nie ma miejsca dla szczerej sztuki religijnej.

Na koniec analizuję niektóre z tez będących w opozycji do tendencji wykluczających religię z przestrzeni publicznej, a tym samym ze świata sztuki.