Słowa kluczowe

Zygmunt III |hełm |płatnerstwo |car Fiodor I |Herkules |Cornelis Cort |Eliseus Libaerts

Streszczenie

Artykuł, odwołujący się do prowadzonych przez autora badań, opisuje unikalny hełm paradny zachowany w zbiorach Orużejnej Pałaty moskiewskiego Kremla. Hełm został uszkodzony podczas pożaru w 1737 r. W 2018 r. obiekt po raz pierwszy poddano gruntownym pracom konserwatorskim. Pozwoliły one na częściowe przywrócenie oryginalnego piękna hełmu i odkrycie licznych śladów złoceń. Hełm jest bogato zdobiony falistym wzorem i mitologicznymi scenami.

Badania konserwatorskie obiektu dowodzą, że falisty wzór i sceny przedstawiające prace Herkulesa były niewątpliwie wzorowane na cyklu grafik Cornelisa Corta, opartych na obrazach Fransa Florisa. Pozwala to przypuszczać, że hełm powstał i został udekorowany po roku 1563. By sprawdzić hipotezę, że hełm był darem przekazanym przez posłów Rzeczypospolitej dla cara Fiodora I, autor dokonał analizy rosyjskich dokumentów z lat 1590–1591. Skłaniając się ku flamandzkiej proweniencji hełmu, wykazał, że obiekt mógł powstać w jednym z płatnerskich warsztatów na południu Niemiec.

Program ikonograficzny oraz najnowsze badania potwierdzające związki pomiędzy Południowymi Niderlandami i Rzecząpospolitą pozwalają uznać obiekt za szłom pozłaczny – podarunek dla moskiewskiego władcy od polskiego króla, przekazany przez królewskiego dworzanina Pawła Stefana Sapiehę. Atrybucja ta nadal pozostaje jednak hipotetyczna. Dalsze badania hełmu wymagałyby dodatkowych informacji z polskich archiwach na temat tego niezwykłego daru poselskiego.

ENGLISH TITLE

Hercules Rossicus? On the origin of the European ceremonial helmet from the collection of The Kremlin Armoury

Keywords

Sigismund III |helmet |armour manufacture |Tsar Fyodor I |Hercules |Cornelis Cort |Eliseus Libaerts

Abstract

The article, based on the author’s previous research, is dedicated to unique ceremonial helmet preserved in the arms and armor collection of The Moscow Kremlin Museums. The helmet suffered from the great fire of 1737. In 2018 it experienced thorough conservation process for the first time in its history. That helped to partially restore the helmet’s original splendor, showing multiple remaining traces of gilding. Once fully gilt, the helmet is richly decorated with chased patterns and mythological scenes.

The study of iconography and stylistic properties shows that chased and embossed scenes of the Labours of Hercules were undoubtedly influenced by the cycle of prints of Cornelis Cort based on the paintings of Frans Floris, which allows to suggest that the helmet was made and decorated after 1563. To evaluate the hypothesis considering this helmet as an ambassadorial gift to Tsar Fyodor I from the Polish-Lithuanian Commonwealth, the author analyses Russian documents from 1590-1591. While inclining to the version of Flemish origin of the helmet, the author also mentions the possibility of South German craftsmanship being involved.

The iconographical program and recent studies confirming the connections between Southern Netherlands and the Polish-Lithuanian Commonwealth allow to consider the helmet in question «a gilt helmet», offered to the tsar by a Polish gentleman Pavel Sapieha. However, that attribution still remains hypothetical. A further study of the unique ceremonial helmet would require a search for additional information about the gift brought by Pavel Sapieha to the Russian court in Polish archives.

Słowa kluczowe

Zygmunt III |Konstancja Austriaczka |Rudolf II |Augsburg |Philipp II Holbein |srebro stołowe |Kraków

Streszczenie

W 1607 r. cesarscy urzędnicy pod zarzutem niezapłacenia cła zatrzymali na granicy z Rzecząpospolitą srebro stołowe polskiego dworu, będące pod pieczą złotnika Philippa II Holbeina (1553–1632). Artysta na zlecenie królowej Konstancji miał przerobić naczynia paradne w większości należące jeszcze do zmarłej w 1598 r. Anny Habsburżanki oraz dary od przedstawicieli polskiej szlachty, w tym zastawę wykorzystywaną podczas przyjmowania posłów moskiewskich w 1602 r. Chodziło o przetworzenie sreber „na sposób bardziej wytworny lub na modę norymberską bądź augsburską”. Zbiór składał się m.in. z 72 srebrnych dużych mis z herbem Anny Habsburżanki, 38 kufli, 5 kompletów mis z nalewkami, 8 srebrnych buteleczek, 2 większych flasz na łańcuchach, 4 pozłacanych pater, srebrnego dzbana (częściowo pozłacanego), talerza kredensowego i miednicy. Kolekcja obejmowała także późnomanierystyczną galanterię stołową – w typie trzech dekoracyjnych galer, grupy figuralnej z pannami i kupidynem, lampki z motywem jelonka, pozłacanego koguta.

Sposób na rozwiązanie problemu znaleziono dopiero latem 1609 r., a większość spośród skonfiskowanych artefaktów dowieziono do miejsca przeznaczenia. Cesarsko-wazowski spór w latach 1607–1609 z pewnością stanowił pochodną antagonizmów między coraz bardziej popadającym na zdrowiu Rudolfem II a jego bratem Maciejem Habsburgiem.

Holbein już w 1605 r. jako S.R.M. jubilerus był obecny w Krakowie, gdzie prowadził z żoną „otwarte sklepy ze srebrem”. Z czasem podpisywał się jako „Philipp Holbein, Ich Królewskich Mości w Polsce i w Szwecji nadworny sługa i agent w Augsburgu”. Pośredniczył m.in. w nabywaniu przez Zygmunta III obiektów jubilerskich. Najprawdopodobniej to dzięki protekcji polskiego władcy złotnik wszedł w grono sług cesarza Rudolfa II, a następnie – Macieja.

Publikowane teksty źródłowe z Národní archiv w Pradze to jedynie ważne wyimki dotyczące sporu o królewskie srebro. Całość dokumentacji liczy przynajmniej 53 dokumenty i obejmuje listy Zygmunta i Konstancji Austriaczki (do Marii Anny Bawarskiej, cesarza, arcyksiążąt Ferdynanda, Macieja oraz Leopolda Tyrolskiego, do radców, sędziów i asesorów Czeskiej Komory), korespondencję i patenty Holbeina oraz dworskich posłańców, wreszcie pisma Rudolfa II i odpisy akt jego urzędników.

ENGLISH TITLE

Philip II Holbein – goldsmith and art agent to Sigmund III in light of documents from the Národní archiv in Prague

Keywords

Krakow |Constance of Austria |Sigmund III |Rudolf II |Philipp II Holbein |silver tableware |Augsburg

Abstract

In 1607, on pretext of unpaid customs duty, on the border with the Polish-Lithuanian Commonwealth of imperial officials confiscated silver tableware of the Polish royal court, entrusted to the care of goldsmith Philipp II Holbein (1553–1632). Commissioned by Queen Constance, the artist was to rework the ceremonial vessels, most of which had formerly belonged to Anna Habsburg (d. 1598), and gifts from representatives of Polish nobility. The silverware were to be “refined or reworked in a Nuremberg or Augsburg fashion”. The set was made up of e.g. 72 silver large bowls bearing the coat of arms of Anna Habsburg, 38 tankards, 5 sets of bowls with pitchers, 8 silver flasks, 2 bigger flasks on chains, 4 gilt serving plates, a silver ewer (partially gilt), a cupboard plate, and a water kettle. The collection moreover included late Mannerist tableware, such as three decorative galleys, a figural group with virgins and the Cupid, a lamp with the motif of a deer, and a gilt rooster.

A way out of the problem was found only in the summer of 1609, and most of the confiscated artefacts reached their destination. The dispute between the emperor and the king, taking place in the period 1607–1609, was no doubt indirectly triggered by the antagonisms between increasingly sick Rudolf II and his brother Matthias Habsburg.

As early as 1605, as S.R.M. jubilerus, Holbein was present in Krakow, where together with his wife he ran “open shops with silverware”. In time, he would sign documents as “Philipp Holbein, Their Royal Highnesses in Poland and Sweden court servant and agent in Augsburg”. He was an intermediary e.g. during Sigmund III’s acquisition of jeweller’s items. It was most likely thanks to the recommendation by the Polish king that the goldsmith started to render his services to Emperor Rudolf II and then of Matthias.

Published original records from the Národní archiv in Prague are but significant excerpts concerning the dispute about the royal silverware. The entire file includes at least 53 documents of letters of Sigmund and Constance of Austria (to Maria Anna of Bavaria, the emperor, archdukes Ferdinand, Matthias and Leopold of Tirol, and to councillors, judges and judicial associates of the Bohemian Customs Chamber), the correspondence and patents of Holbein and court envoys, finally letters by Rudolf II and copies of his officials’ files.

Słowa kluczowe

Zygmunt III |marmury niderlandzkie |Zbaraż |kaplica św. Kazimierza w Wilnie |Willem Mertens starszy |Jacob Reyersz. Block |Hendrick von Peene |Laurent Pietersoon Swijs

Streszczenie

Zygmunt III w swoich obietnicach przedelekcyjnych zobowiązał się wybudować na wschodnich granicach Rzeczypospolitej pięć ufortyfikowanych zamków. Jednak realizacja tych zamierzeń napotkała na trudności natury finansowej. Brakowało także odpowiednich materiałów budowlanych. Dopiero w 1626 r. król zdecydował się na rozpoczęcie prac. Za pośrednictwem niderlandzkich kamieniarzy z Amsterdamu sprowadzono do Polski spore ilości kamienia mozańskiego, m.in. czarnego i czerwonego marmuru ze słynnych kamieniołomów w okolicy Namur. W świetle odnalezionej w archiwach Brukseli i Hagi korespondencji dyplomatycznej między Zygmuntem III a regentką Niderlandów Południowych w Brukseli, infantką Izabelą, i rządem północnych Zjednoczonych Prowincji Niderlandzkich w Hadze udało się ustalić, że w latach 1626–1629 znany kamieniarz z Amsterdamu, Laurent Swijs, zajmował się sprowadzaniem do Polski mozańskiego kamienia przeznaczonego do realizacji wystroju architektonicznego Zamku Królewskiego w Warszawie. Z kolei Pieter Adriaen van Delft dostarczał mozańskie materiały budowlane na wschodnie kresy dawnej Rzeczypospolitej, m.in. do Zbaraża, zgodnie z obietnicami danymi przez Zygmunta III w jego pacta conventa. Niderlandzcy architekci fortyfikatorzy cieszyli się zasłużoną renomą w Polsce. Jednym z nich był Hendrick von Peene sprowadzony z południowych Niderlandów na zaproszenie Jerzego Zbaraskiego.

ENGLISH TITLE

Supplies of building stone from the estuary of the Meuse to eastern borderlands of the former Polish‑Lithuanian Commonwealth in the 1st half of the 17th c.

Keywords

Sigmund III |Netherlandish marble |Zbarazh |St. Casimir’s Chapel in Vilnius |Willem Mertens the Elder |Jacob Reyersz. Block |Hendrick von Peene |Laurent Pietersoon Swijs

Abstract

Before his election, Sigmund III pledged to build five fortified castles on the eastern borders of the Polish-Lithuanian Commonwealth. However, meeting these promises was hard for financial reasons. In addition, there was no adequate building material. Only in 1626 did the king decide to commence construction. Stonemasons from the Netherlands, from Amsterdam, helped ship to Poland substantial amounts of stone from the Meuse estuary, e.g. black and red marble from the famous quarries near Namur. It follows from the diplomatic correspondence, discovered in the archives of Brussels and the Hague, between Sigmund III the regent of the Southern Netherlands in Brussels Infanta Isabella and the government of northern United Provinces of the Netherlands in the Hague, that in the period 1626–1629 a famous stonemason from Amsterdam, Laurent Swijs, was entrusted with shipping to Poland stone from the estuary of the River Meuse; the material was used for the architectural furnishings of the Royal Castle in Warsaw. In turn, Pieter Adriaen van Delft supplied construction material from that very region to the eastern borderlands of the former Commonwealth, e.g. to Zbarazh, in line with Sigmund III’s pledges made in his pacta conventa. Architects of fortifications from the Netherlands were highly acclaimed in Poland. One of them was Hendrick von Peene, who came from southern Netherlands at the invitation of Jerzy Zbaraski.

Słowa kluczowe

broń biała |broń kolna |rapier |pappenheimer |fechtunek |szermierka |broń pojedynkowa

Streszczenie

W Zamku Królewskim w Warszawie znajduje się egzemplarz luksusowego rapiera o charakterze pojedynkowym, ze złoconym jelcem dekorowanym motywem heraldycznym orła w koronie, z głownią z warsztatów z Solingen lub z Pasawy. Broń ma rękojeść zamkniętą – krzyżowo-koszowo-kabłąkową, z tarczkami (wykształconą pod koniec XVI w.), charakterystyczną dla rapiera typu pappenheimer z 1. połowy XVII w. Rapier należy datować na ostatnie dziesięciolecie panowania Zygmunta III Wazy lub czas rządów Władysława IV. O pojedynkowym charakterze tej broni świadczy długa na 126 cm, delikatna głownia, która ze względu na swą smukłość nie miałaby zastosowania w warunkach bojowych. Motyw heraldyczny pojawiający się na obu tarczkach jelca chroniących dłoń sprawia, że rapier stanowi rzadki egzemplarz uzbrojenia zaczepnego.

ENGLISH TITLE

A rapier with a crowned Eagle. A unique pappenheimer-hilt rapier from the Royal Castle in Warsaw

Keywords

blade weapons |thrust weapons |rapier |Pappenheimer |fencing |swordplay |duel weapons

Abstract

The Royal Castle in Warsaw is in possession of an exquisite duel rapier, with a gilt pappenheimerhilt decorated with a heraldic motif of a crowned eagle. Its blade was made in the workshops from Solingen or Passau. The two-pierced shell guard with discs (developed at the end of the 16th c.) is characteristic of the Pappenheimer-hilt rapier from the 1st half of the 17th c. The rapier dates back to the last decade of the reign of Sigismund III Vasa or to the reign of Władysław IV. That the rapier was used for duels is borne out by the 126-centimetre long, delicate blade, which is too slender to be used in battle. The heraldic motif on both discs of the hilt guarding the hand makes the rapier a rare copy of a dueling weapon.

Słowa kluczowe

Ukraina |fortyfikacje |Smoleńsk |Władysław IV |Wilhelm Hondius |kartografia wojskowa |Prusy Królewskie |artyleria |Dniepr |Dźwina |zatoka Pucka |Szczecin |wojna francusko-hiszpańska 1635–1659 |wojna trzydziestoletnia

Streszczenie

Jesienią 1634 r. Johann Pleitner przygotował mapę hydrograficzną Zatoki Puckiej z Półwyspem Helskim. Na jej podstawie Władysław IV zdecydował się w 1635 r. na budowę portu wojennego Władysławowo i szańca Kazimierzowo, aby przygotować się do ewentualnego wznowienia wojny ze Szwecją. Budowę według własnego projektu nadzorował Pleitner. Również w 1634 r. z inżynierem Friedrichem Getkantem i pułkownikiem Eliaszem Arciszewskim kierował pracami fortyfikacyjnymi w Prusach Królewskich. W 1635 r. dostarczał rysunki, plany i mapy do Delineacji Smoleńskiej Wilhelma Hondiusa. Do 1646 r. Pleitner był oficerem do specjalnych poruczeń i kapitanem lejbkompanii gwardii królewskiej. W 1638 r. uzgadniał w Hadze dostawę parunastu nowoczesnych dział holenderskich dla armii koronnej. Rok później został skierowany z Getkantem i Arciszewskim oraz wojskami hetmana Stanisława Koniecpolskiego na Ukrainę, aby wybudować umocnienia wzdłuż prawego brzegu Dniepru, m.in. fortecę w Kudaku. W latach 1641–1642 na rozkaz króla dokonał przeglądu stanu umocnień twierdzy smoleńskiej oraz zamków na Dźwinie. W 1643 r. w Prusach Królewskich werbował żołnierzy do pieszej gwardii królewskiej. W następnym roku król polecił mu unowocześnienie umocnień zamku wawelskiego. W 1646 r. już jako podpułkownik brał udział w przywitaniu w Gdańsku Marii Ludwiki Gonzagi, małżonki per procura Władysława IV, i eskortowaniu jej do Warszawy. Podczas pobytu w Gdańsku ożenił się z Ewą van Bancken, córką faktora królewskiego w tym mieście. Mianowany pułkownikiem dragonów, werbował żołnierzy w związku z królewskimi planami wojny z Turcją. Po zniweczeniu przez sejm planów królewskich zajął się werbunkiem żołnierzy piechoty niemieckiej dla polskich wojsk pomocniczych dla armii francuskiej. W 1647 r. wylądował ze swoim regimentem we Francji i brał udział w wojnie francusko-hiszpańskiej we Flandrii. Przeszedł do służby francuskiej w randze pułkownika regimentu dragonów, był informatorem kardynała Mazarina w armii marszałka de Turenne.

ENGLISH TITLE

Johann Pleitner (ca. 1604–1664). Military engineer and soldier in the employ of King Wladyslaw IV. Part two: 1634–1648

Keywords

Ukraine |fortifications |Smolensk |Wilhelm Hondius |military cartography |Royal Prussia |Artillery |Dnepr |Dvina |Franco-Spanish War |Puck Bay (Putziger Wiek) |Szczecin (Stettin) |Thirty Years’ War |Wladyslaw IV Vasa

Abstract

In the autumn of 1634, Johann Pleitner was busy with the map of the Puck Bay area with the Hel Peninsula. On its basis, King Wladyslaw IV Vasa chose a place for the new fortified royal navy port Vladislausburg in the middle of the peninsula and fort Casimirschanz at its base, to prepare for a possible war with Sweden. These were built in 1635 according to Pleitner’s design and under his supervision. In 1634, along with the military engineer Friedrich Getkant and Colonel Eliasz Arciszewski, Pleitner was involved inupgrading fortifications of the towns in Royal Prussia (Pomerania). In the following year, he collaborated with engraver Wilhelm Hondius in Gdansk, providing him with sketches, maps and information for the first edition of his big copperplate Smolensk Delineation. Until 1646, he was an officer for special tasks and military engineering and also captain of the Royal Foot Guard (first Body Company). In 1638, was sent to the Hague foundry to learn the art of casting artillery pieces. Next year he fortified a couple of small strongholds along the left bank of the River Dnepr in Ukraine, with the southernmost fortress of Kudak that had to withhold Cossacks’ incursions into the Black Sea settlements of the Ottoman Empire. In 1646, in the rank of lieutenant colonel, he took part in the welcome to Gdańsk of Royal Princess Marie Louise Gonzaga, the bride of King Wladyslaw IV, and escorted her to Warsaw. During his stay in Gdansk, hemarried the Dutch Eva van Bancken, a daughter of the king’s agent in the city. Nominated a colonel of the dragons, he recruited soldiers in connection with the king’s plans to fight the Ottoman Empire. After the Sejm frustrated the king’s plans, he started to recruit German infantrymen to Polish auxiliary troops for France. In 1647 he landed with his regiment in France and took part in the Franco-Spanish War in Flanders. He transferred to the French army in the rank of a colonel of a dragoon regiment and was an informant of Cardinal Mazarin in Marshal de Turenne’s army.

Słowa kluczowe

choroba |porada |farmakopea |Sobieski

Streszczenie

Artykuł jest poświęcony chorobom Aleksandra Sobieskiego i orzeczeniom wystawianym dlań przez medyków niezwiązanych z dworem polskim, ale proszonych o wydanie opinii na temat zdrowia królewicza. Informacje o tych chorobach pochodzą przede wszystkim z doniesień Kazimierza Sarneckiego, rezydenta Radziwiłłów na dworze polskim, oraz z korespondencji Marii Kazimiery. Dzięki temu dowiedzieć się można o ospie, którą przechodził królewicz wraz z najmłodszym bratem, a potem o jakichś bliżej nieokreślonych przypadłościach, którym towarzyszyły bóle głowy i być może drgawki, czasem nazywanych epilepsją. Wreszcie w Rzymie przez blisko cztery lata królewicz poważnie i – jak się okazało – śmiertelnie chorował najpewniej na gościec, choć wykorzystane w artykule dokumenty wraz z farmakopeami z epoki każą podejrzewać, że i w tym wypadku mogło chodzić o epilepsję. Być może przyczyną poważnych i jak się okazało śmiertelnych dolegliwości Aleksandra stała się choroba weneryczna. Jednak ani orzeczenia medyków, ani listy królowej nie dają podstaw do formułowania żadnych wniosków dotyczących chorób i przyczyn śmierci Sobieskiego.

ENGLISH TITLE

Illnesses of Crown Prince Aleksander Sobieski and related physicians’ diagnoses

Keywords

illness |Aleksander Sobieski |recommendations |pharmacopoeia |Sobieski

Abstract

The article is devoted to Aleksander Sobieski’s diseases and diagnoses issued for him by physicians not connected with the Polish court, but asked for their opinions on the crown prince’s health. Information about these diseases comes mainly from the accounts of Kazimierz Sarnecki, a resident of the Radziwiłł family at the Polish court, and from the correspondence of Maria Kazimiera. The documents provide information on the smallpox that the prince and his youngest brother went through, and then on some unspecified conditions accompanied by headaches and perhaps seizures, sometimes referred to as epilepsy. Finally, when in Rome, for nearly four years the prince got seriously and, as it turned out, mortally ill with rheumatoid arthritis, although the documents addressed in the article along with the pharmacopoeia from that period justify a suspicion that in this case, too, we dealt with epilepsy. Possibly, the cause of Alexander’s serious and ultimately fatal ailments was a permanent venereal disease. However, neither the physicians’ judgments nor the queen’s letters justify any conclusive statements concerning the illnesses and the cause of death of Sobieski.

Słowa kluczowe

Jan III Sobieski |sejmiki |sejmik generalny |Mazowsze |wojna polsko-turecka 1672– 1676

Streszczenie

Stosunek sejmików województwa mazowieckiego wobec podjęcia działań wojennych w 1676 r., a potem ich przebiegu i skutków został zaprezentowany w instrukcjach dla posłów na sejmy: koronacyjny w Krakowie 1676 r. i warszawski 1677 r., oraz w uchwałach sejmików relacyjnych wiosną 1676 r. Choć nie zachował się komplet uchwał, wiemy, że szlachta województwa mazowieckiego kwestię zagrożenia tureckiego traktowała priorytetowo, ponieważ poruszała na swych zjazdach niemal wyłącznie szeroko rozumiane problemy skarbowo-wojskowe. Sejmiki mazowieckie zgodziły się bez warunków na kontynuowanie wojny oraz uchwalenie odpowiednich środków finansowych. Proponowały również konkretne rozwiązania dotyczące przygotowań do kampanii wojennej 1676 r., co dowodzi pełnej akceptacji dla polityki Jana III. Nie przełożyło się to niestety na konkretne działania, przede wszystkim w aspekcie wystawienia pieszych żołnierzy sejmikowych, których zaciąg nie zdominował sejmików mazowieckich, jak było w 1673 r., gdy organizowano samorządowe siły zbrojne na kampanię chocimską. Sam efekt działań zbrojnych w 1676 r. Mazowszanie oceniali na ogół pozytywnie – uważali, że zawarte zawieszenie broni było na tę chwilę optymalne. Tylko szlachta ciechanowska uznała, iż przez usankcjonowanie pod Żurawnem strat terytorialnych z 1672 r. wojna z Turcją została przegrana.

ENGLISH TITLE

Assemblies of the Mazovia Province vs. the 1676 war with the Ottoman Empire

Keywords

John III Sobieski |assemblies |general assembly |Mazovia |Polish-Ottoman War 1672–1676

Abstract

The attitude of the Mazovia Voivodeship assemblies towards military actions in 1676, and subsequently to their course and effects, was presented in the instructions to the MPs for the following Sejm sessions: coronation in Krakow in 1676 and Warsaw in 1677, and in the resolutions of the reporting assemblies in the spring of 1676. Although not all the resolutions were preserved, we know that the nobility of the Mazowieckie Voivodeship treated the issue of the Turkish threat as a priority, raising almost exclusively broadly understood fiscal and military problems at their meetings. The Mazovian assemblies agreed, without conditions, to continue the war and to adopt appropriate financial measures. They also proposed specific solutions concerning preparations for the 1676 war campaign, which is testament to their full acceptance of the policy of King John III. Unfortunately, this did not translate into concrete actions, especially in terms of setting up assembly infantry, whose draft did not dominate the Mazovian assemblies, as was the case in 1673, when the local armed forces were organised for the Chocim campaign. The Mazovians generally favourably assessed the very effect of the 1676 military operations, believing that the ceasefire concluded was optimal for the time being. Only the nobility of Ciechanow were of the opinion that by sanctioning in Żurawno the territorial losses of 1672, the war with Turkey was lost.

Słowa kluczowe

malarstwo polskie |Stanisław August |Michał Jerzy Poniatowski |Marcello Bacciarelli |Per Krafft |biskupi płoccy |prymasi |ikonografia portretowa |malarstwo XVIII w. |Mateusz Tokarski

Streszczenie

Michał Jerzy Poniatowski, brat Stanisława Augusta, arcybiskup gnieźnieński i prymas, był najbliższym politycznym współpracownikiem króla. Jego ikonografię portretową kształtował premier peintre du roi Marcello Bacciarelli. Wypracowane przez malarza ujęcia, których za życia prymasa powstało 4–5, powielane były w zamkowej Malarni w licznych replikach i kopiach. Duża liczba warsztatowych kopii uchodzi dziś za dzieła Bacciarellego, jednak żaden z Bacciarellowskich wizerunków prymasa nie jest oryginałem w pełnym znaczeniu (obrazem powstałym bez udziału warsztatu).

Najstarszym wizerunkiem duchownego było kameralne popiersie w owalu z cyklu portretów rodziny królewskiej w pałacu w Łazienkach (ok. 1778 r.).

Po przejściu Poniatowskiego na arcybiskupstwo gnieźnieńskie powstał pierwszy oficjalny wizerunek prymasa, znany z dwu powtórzeń zrealizowanych przy udziale Bacciarellego (w Akademii św. Łukasza w Rzymie i Muzeum Okręgowym w Toruniu).

Najbardziej reprezentacyjny portret Poniatowskiego en pied należy do Fundacji im. Raczyńskich przy Muzeum Narodowym w Poznaniu. Wzorowany na portrecie Bossueta pędzla Hyacinthe’a Rigauda i na Portrecie Stanisława Augusta w stroju koronacyjnym, mimo walorów artystycznych i bogatego przekazu treściowego nie zyskał statusu oficjalnego wizerunku i nie doczekał się powtórzeń.

Ostatnim wizerunkiem prymasa jest zaginiony portret ze zbiorów Abego Gutnajera. Powstał zapewne po powrocie hierarchy z dwuletniej podróży zagranicznej (1791 r.) i nawiązuje do portretu prymasa Olszowskiego z Sali Rycerskiej na Zamku Królewskim w Warszawie z tą różnicą, że jest on lustrzanym odbiciem pierwowzoru.

ENGLISH TITLE

The last Primate of the Polish-Lithuanian Commonwealth. Michał Jerzy Poniatowski in the portraits by Marcello Bacciarelli

Keywords

Stanislaus Augustus |Michał Jerzy Poniatowski |Marcello Bacciarelli |Per Krafft |Mateusz Tokarski |bishops of Płock |Primates |portrait iconography |18th-century painting |Polish painting

Abstract

Michał Jerzy Poniatowski, brother of Stanislaus Augustus, Archbishop of Gniezno and Primate, was the closest political collaborator of the king. His portrait iconography developed thanks to the premier peintre du roi Marcello Bacciarelli. The poses arranged by the painter, around 4–5 during the Primate’s lifetime, were replicated and copied in the Castle Painting Studio. A large number of copies made in the workshop are seen today as authored by Bacciarelli, yet none of the Primate’s portraits made by Bacciarelli is an original in the full sense of the term (a painting made without the collaboration of the workshop).

The oldest portrait was an unassuming bust within an oval from a series of portraits of the royal family in the Łazienki Palace (ca. 1778). After Poniatowski was assigned to the Archdiocese of Gniezno, his first official portrait as the Primate was made. It is known from two repetitions made with the aid of Bacciarelli (at the Academy of St. Luke in Rome and in the Muzeum Okręgowe in Toruń).

The most ceremonial en pied portrait of Poniatowski belongs to the Raczyński Foundation at the National Museum in Poznań. Patterned on a portrait of Bossuet by Hyacinthe Rigaud and on the Portrait of Stanislaus Augustus in Coronation Attire, despite its artistic value and extensive content it never became an official portrait of the monarch and was not repeated.

The last portrait of the Primate is the one from the collection of Abe Gutnajer, now lost. It was most likely painted after the Primate’s return from a two-year trip abroad (1791) and references the portrait of Primate Olszowski from the Knights’ Hall of the Royal Castle in Warsaw as a mirror reflection of the original.

Słowa kluczowe

Stanisław August |ceramiczne wizerunki |silhouette |en grisaille |Królewska Manufaktura Porcelany w Berlinie |Królewska Manufaktura Porcelany w Miśni

Streszczenie

Portret to ważny rodzaj dzieła sztuki, zwłaszcza dla sprawujących władzę. Zdobiono nim arcydzieła rzemiosła artystycznego, a od początku XVIII w. także wyroby z europejskiej porcelany. Miniatury portretowe (malowane bądź reliefowe) umieszczano głównie na filiżankach, ale też wszystkich naczyniach serwisów do kawy i herbaty, pucharach czy tabakierkach. Pierwowzory tych portretów to medale, monety, graficzne wzory. Najrzadziej wykorzystywano bezpośrednio wizerunki malarskie.

„Kruche” portrety Stanisława Augusta wpisują się w zjawisko tworzenia ceramicznych wizerunków, modnych w ostatniej tercji XVIII w. Obecnie znanych jest 13 ceramicznych wyobrażeń Stanisława Augusta (miniatury, reliefy i popiersia). Zachowane dwa identyczne popiersia biskwitowe (w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie i Muzeum Łazienki Królewskie) wykonano zapewne w Paryżu według niezidentyfikowanego modelu z lat 80. XVIII w. Reliefowe portrety Stanisława Augusta to dzieło wytwórni Wedgwooda (m.in. znajdujące się w Muzeum Narodowym w Krakowie, Muzeum Zamkowym w Malborku i Muzeum Narodowym w Warszawie) wzorowane na dwóch różnych pierwowzorach – graficznym i medalierskim. Jedynym znanym barwnym wizerunkiem Stanisława Augusta Joseph Anibal Hesse ozdobił spód wieczka tabakierki z miśnieńskiej porcelany, posługując się nieznanym pierwowzorem malarskim.

Komplety filiżanek ze spodkami i niekiedy z pokrywkami z malarskimi portretami Stanisława Augusta powstały w dwóch czołowych niemieckich manufakturach (miśnieńskiej i berlińskiej) ok. 1780 r., według różnych wzorów graficznych. Wszystkie zabytki mają analogiczne formy i zbliżoną dekorację ornamentalną, przedstawienie popiersia króla zaś w stylizacji antykizującej, w technice en grisaille bądź rzadziej – silhouette nie odbiega od przyjętej wówczas przez dekoratorów porcelany konwencji. Spodki i pokrywki zdobiono dodatkowo królewskim monogramem, herbem lub insygniami. W Królewskiej Manufakturze Porcelany w Berlinie powstały zabytki: zachowane w zbiorach Zamku Królewskiego w Warszawie – Muzeum, zaliczane do strat wojennych ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie oraz odnotowane w spisie rzeczy po Stanisławie Auguście. W Królewskiej Manufakturze Porcelany w Miśni wykonano przynajmniej cztery tego typu komplety naczyń, z których w całości zachował się tylko jeden (w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie). Drugi, niemal identyczny, miał w 1913 r. kolekcjoner Bohdan Wydżga, z trzeciego (z przedwojennej kolekcji Muzeum Narodowego w Warszawie) ocalały jedynie spodek i pokrywka, a ostatni wymieniono w spisie rzeczy po królu.

ENGLISH TITLE

Ceramic portraits of King Stanislaus Augustus as a token of the taste of the era

Keywords

Stanislaus Augustus |ceramic portraiture |silhouette |en grisaille |Meissen manufactory |Berlin manufactory

Abstract

Portraiture is an important genre of the arts, especially for rulers. Portraits were used to decorate craft objects, and since early 18th c. also European porcelain items. Portrait miniatures (painted or relief) were placed mainly on cups or on all coffee and tea sets vessels, goblets and snuffboxes. These portraits were patterned on medals, coins, graphic designs. Paintings were less often used as models.

The “fragile” portraits of Stanislaus Augustus were part and parcel of the trend of ceramic portraiture, fashionable in the last third of the 18th c. At present, we know 13 ceramic images of Stanislaus Augustus (miniatures, reliefs and busts). Two extant identical busts in biscuit porcelain (in the collection of the National Museum in Warsaw and The Royal Łazienki Museum) were most likely made in Paris after some unidentified m odel f rom t he 1 780s. R elief p ortraits o f S tanislaus A ugustus w ere m ade b y Wedgwood (e.g. objects in the National Museum in Krakow, Castle Museum in Malbork and the National Museum in Warsaw) and were patterned on two different graphic models and one medal. The only known colour portrait of Stanislaus Augustus was used by Josef Anibal Hesse to decorate the bottom of the lid of the snuffbox of Meissen porcelain, and was patterned on some unidentified painting.

Sets of sometimes lidded cups with saucers bearing painted portraits of Stanislaus Augustus were made in the two leading German manufactories (Meissen and Berlin) ca. 1780, according to different graphic patterns. All the objects have analogous forms and similar ornamental decoration, while the ancient-style bust of the king, en grisaille or, less often, in silhouette, was no different than the convention adopted by porcelain decorators at that time. Saucers and lids were additionally decorated with the royal monogram, coat of arms or insignia. The Royal Porcelain Manufactory in Berlin made the following objects: preserved in the collection of the Royal Castle in Warsaw – Museum, regarded as wartime losses of the collection of the National Museum in Warsaw and recorded in the list of personal effects of Stanislaus Augustus. The Royal Porcelain Manufactory in Meissen made at least four sets of this type of vessels, only one of which has been preserved in its entirety (in the collection of the National Museum in Krakow). Another one, nearly identical, was in 1913 owned by the collector Bohdan Wydżga, only a saucer and a lid have survived from a third one (from the pre-war collection of the National Museum in Warsaw), while the fourth one was listed in the king’s estate.

Słowa kluczowe

Warszawa |Zamek Królewski w Warszawie |pożary

Streszczenie

Artykuł, będący fragmentem pracy Pożary dawnej Warszawy. Materiały do historii ochrony przeciwpożarowej (1261–1795), ma charakter przyczynkarski i jest wstępem do dalszego badania historii ochrony przeciwpożarowej Zamku Królewskiego w Warszawie. Opracowanie zawiera rozproszone w wielu źródłach, w tym pochodzących z badań archeologicznych, informacje o pożarach, które dotknęły Zamek w okresie do 1795 r., oraz o tych, które tylko mu zagrażały. W kilku przypadkach przedstawiono dane pochodzące ze źródeł dotychczas nieznanych lub nigdy niepublikowanych, dzięki czemu wiele pożarów opisano znacznie obszerniej niż dotychczas.

ENGLISH TITLE

Fires of the Royal Castle in Warsaw. A review of primary and secondary sources

Keywords

Warsaw |the Royal Castle In Warsaw |Fires

Abstract

The article, which is a fragment of the work Fires in ancient Warsaw. Materials for the history of fire protection (1261–1795), has a contributing character and is an introduction to the further study of the fire protection history of the Royal Castle in Warsaw. The study contains information on fires that have been affected by the Castle in the period up to 1795, scattered in many sources, including archaeological research, and those that „only” threatened. In a few cases, information from sources that were previously unknown or never published has been presented, thanks to which many fires have been described much more extensively than before.

Słowa kluczowe

Warszawa |Zamek Królewski w Warszawie |Archiwum Ikonograficzne |inwentaryzacja rysunkowa |1915 |Łazienki Królewskie w Warszawie |meble |detale |wyposażenie wnętrz |dokumentacja artystyczna

Streszczenie

Przez lata zaborów reprezentacyjne gmachy publiczne w Warszawie zajmowała rosyjska administracja. Dostęp do wielu z nich stał się dopiero możliwy po opuszczeniu stolicy przez Rosjan w 1915 r. Na przełomie lipca i sierpnia tego roku w celu zabezpieczenia i uchronienia od zniszczenia opuszczonych w pośpiechu budynków powołano – z inicjatywy Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości oraz kilku innych instytucji przy Komitecie Obywatelskim m. Warszawy – Komisję Opieki nad Gmachami Publicznymi. W ramach działalności Komisji od sierpnia 1915 r. przez kilka miesięcy inwentaryzowano najważniejsze gmachy stolicy, w tym Zamek Królewski i Łazienki Królewskie. Obok tzw. pracowni inwentaryzacyjnych Zamku i Łazienek, które skupiały profesjonalnych architektów, badaczy i fotografów, udział w akcji wzięła – powstała w 1914 r. w instytucji o tej samej nazwie – pracownia Archiwum Ikonograficznego (dalej: AI) pod kierownictwem Bronisława Gembarzewskiego, z udziałem pięciu rysowników: Władysława Sztolcmana, Jana Małachowskiego, Mariusza Maszyńskiego, Jana Sobeckiego oraz Mieczysława Kotarbińskiego. W ramach pracy tego zespołu powstało wówczas ok. 220 akwarelowych rysunków dokumentujących m.in.: kominki, posadzki, stolarkę drzwiową, elementy okuć okiennych i drzwiowych, ramy, dekoracje stiukowe, a także malowidła ścian oraz podpinki do firanek. Z wyposażenia ruchomego zostały wybrane przede wszystkim meble: konsole, stoliki, stoły, komody, krzesła, fotele, łóżka, kanapy, lustra czy parawany.

Barwne, nierzadko dokładnie odwzorowujące pierwowzory akwarele były wielokrotnie wykorzystywane podczas badań przygotowawczych do odbudowy Zamku. Materiał ów jest idealnym uzupełnieniem dokumentów archiwalnych i niezastąpionym wizualnym świadectwem w identyfikacji przedmiotów zachowanych oraz tych o dotychczas nieznanym miejscu przechowywania. Wreszcie zespół ten poszerza wiedzę o wyrobach rzemiosła znajdujących się w rezydencjach warszawskich XIX i początku XX w. Wraz ze znaczną częścią spuścizny po AI akwarele znajdują się od 1916 r. w Muzeum Narodowym w Warszawie.

ENGLISH TITLE

Not just picturesque souvenirs. Documentation of the furnishing of royal residences in Warsaw from 1915 and 1916 in watercolours by artists from the studio of the Iconographic Archive

Keywords

Warsaw |Royal Castle in Warsaw |Iconographic Archive |drawing inventory |1915 |artistic documentation |Royal Łazienki in Warsaw |furniture |details |interior design

Abstract

During the years of the Partitions, the ceremonial public buildings in Warsaw were occupied by the Russian administration. Access to many of them became possible only after the Russians left the capital in 1915. In late July and early August of that year, in order to secure and protect from destruction the buildings abandoned in a hurry, on the initiative of the Society for the Preservation of Historical Monuments and several other institutions at the Civic Committee of the City of Warsaw, a Commission for the Preservation of Public Buildings was established. Since August 1915, the most important buildings of the capital, including the Royal Castle and Royal Łazienki, were being inventoried for several months as part of the Commission’s activities. Apart from the so-called inventory studio of the Castle and Łazienki Park, which gathered professional architects, researchers and photographers, the activities were carried out by the Iconographic Archive, a studio established in 1914 under the same name, under the direction of Bronisław Gembarzewski, with the participation of five draftsmen: Władysław Sztolcman, Jan Małachowski, Mariusz Maszyński, Jan Sobecki, and Mieczysław Kotarbiński. As part of the work of this group, about 220 watercolour drawings were created, documenting, among others, fireplaces, floors, door joinery, elements of window and door fittings, frames, stucco decorations, as well as wall paintings and curtain linings. The movables inventoried were mainly furniture items: consoles, tables, chests of drawers, chairs, armchairs, beds, sofas, mirrors, and screens.

Colourful, often exact replicas of the original watercolours were repeatedly used during preparatory research for the reconstruction of the Castle. This material is a perfect complement to archival documents and an irreplaceable visual testimony in the identification of preserved objects and those with a previously unknown storage place. Finally, the set broadens the knowledge of craftsmanship in Warsaw residences of the 19th and early 20th centuries. Along with a significant part of the legacy of the Iconographic Archive, watercolours have been kept in the National Museum in Warsaw since 1916.

Słowa kluczowe

Kazimierz Skórewicz |Adolf Szyszko-Bohusz |Zamek Królewski w Warszawie – remonty |Wieża Grodzka |Wieża Zegarowa |Ogrody Zamku Królewskiego w Warszawie |Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości

Streszczenie

Artykuł jest analizą Protokołu z posiedzenia Państwowego Komitetu do spraw Odnowienia Zamku Królewskiego i Łazienek Królewskich w Warszawie odbytego w dniu 20 września 1935 r. i skrótem pracy dyplomowej na Podyplomowych Studiach Varsavianistycznych na Uniwersytecie Warszawskim.

Przedstawiono struktury i funkcjonowanie instytucji zajmujących się remontami budynków reprezentacyjnych w okresie międzywojennym. W skrócie chronologicznym ukazano wybrane, znane z literatury remonty prowadzone w Zamku Królewskim w tamtym okresie, co dało następnie możliwość odniesienia się do nich podczas analizowania Protokołu.

Materiał został znaleziony w 2018 r. i stanowi źródło do poznania specyfiki pracy i charakteru działań Komitetu oraz kierownika robót – Adolfa Szyszko-Bohusza. Protokół pozwala w pewnym stopniu zrekonstruować harmonogram spotkań, podejmowane tematy i rozwiązywane problemy, np. ogród na terenach dolnych, wygląd Wieży Grodzkiej, nadbudowa skrzydła pałacu Pod Blachą. Dzięki analizie dokumentu staje się również możliwe bardziej dokładne określanie dat poszczególnych remontów. Zaangażowanie, z jakim podchodzono do remontu Zamku Królewskiego w Warszawie, dowodzi, że był on uznawany za najważniejszy zabytek w ówczesnej Polsce, zaraz po Zamku na Wawelu. Oba obiekty traktowano jako pomniki przeszłości narodu i państwa, a tym samym symbol niepodległości i świetności Rzeczypospolitej. Zamek warszawski miał znaczenie nie tylko jako historyczna siedziba polskich królów, ale też jako obecna siedziba Prezydenta RP.

ENGLISH TITLE

Blueprints for the reconstruction and renovation of the Royal Castle in Warsaw in light of the Minutes from the meeting of the State Committee for the Renovation of the Royal Castle and Royal Łazienki from 1935

Keywords

Kazimierz Skórewicz |Adolf Szyszko-Bohusz |Royal Castle in Warsaw – renovations |Grodzka Tower |Clock Tower |Gardens of the Royal Castle in Warsaw |Society of Protection of Historical Monuments

Abstract

The article analyses Minutes from the meeting of the State Committee for the renovation of the Royal Castle and Royal Łazienki from 20 September 1935 and an abridged version of a graduation thesis written at the Post-Graduate Course in Warsaw Studies at the University of Warsaw.

The structures and functioning of institutions dealing with the renovation of representative buildings in the interwar period are presented. In a short chronological order, selected renovations carried out in the Royal Castle at that time, known from the relevant literature, were shown, which made it possible to referto them during the analysis of the Minutes.

The text was found in 2018 and is a source of information about the specific nature of the work and the nature of the activities of the committee and the works manager - Adolf Szyszko-Bohusz. The Minutes allow to reconstruct to some extent the schedule of meetings, the topics addressed and theproblems solved, e.g. the garden in the lower section, the outward appearance of the Grodzka Tower, the extension of the wing of the Copper-Roof Palace. Thanks to the analysis of the document, it is also possible to determine more precisely the dates of individual renovations. The commitment with which the renovation of the Royal Castle in Warsaw was approached proves that it was considered to be themost important monument in Poland at that time, second only to the Wawel Castle. Both buildings weretreated as monuments to the past of the nation and the state, and thus a symbol of the independence and splendour of the Republic of Poland. The Warsaw Castle was important not only as the historical seatof Polish kings, but also as the present seat of the President of the Republic of Poland.