Słowa kluczowe

Konstancja Austriaczka |Habsburgowie |Wazowie |pobożność pasyjna |katedra krakowska |fundacje królewskie |krucyfiksy |św. Jadwiga Śląska |św. Brygida |św. Kinga |św. Jadwiga Andegawańska

Streszczenie

Tematem artykułu jest zasłona z czarnego tiulu zakrywająca gotycki krucyfiks z końca XIV w., znajdujący się w ołtarzu w północno-wschodnim narożniku ambitu katedry krakowskiej. W literaturze popularnej oraz ustnej tradycji łączono ją z żałobą narodową po upadku powstania styczniowego. W rzeczywistości była ona darem drugiej żony Zygmunta III, Konstancji Austriaczki, która ją wykonała własnoręcznie. Informuje o tym zapis w aktach posiedzeń kapituły katedralnej z 28 czerwca 1630 r. oraz panegiryk pośmiertny królowej pióra Jana Lipskiego, wydany drukiem w 1633 r. Wyjątkowy charakter tej fundacji polega na stałym zasłonięciu rzeźby Ukrzyżowanego, od 1634 r. eksponowanego w ołtarzu fundacji kanonika Wojciecha Serebryskiego na tle srebrnej blachy (w tym czasie również pozłoconej). Ofiarodawczyni wpisała się w oczekiwania wobec chrześcijańskich władczyń, które powinny się opiekować kościołami i dostarczać im paramentów, najlepiej własnoręcznej roboty. Jednocześnie realizowała pobożność pasyjną, kwitnącą w okresie wprowadzania reform soboru trydenckiego. Szła w tym względzie w ślady innych kobiet, zarówno z przeszłości, jak i jej współczesnych. Wzorami osobowymi, które odegrały zapewne ważną rolę w ukształtowaniu jej profilu duchowego, a także mogły zainspirować dar dla katedry krakowskiej, były: Jadwiga Andegaweńska (ona to, według tradycji, rozmawiała z krucyfiksem wawelskim), św. Jadwiga Śląska, bł. Kinga, a także św. Brygida Szwedzka. Wszystkie te świątobliwe niewiasty ukazano na skrzydłach ołtarza zamykających wizerunek Ukrzyżowanego w krakowskiej katedrze. Datowanie tych niezachowanych obrazów jest sporne, nie wiadomo, czy wykonano je w średniowieczu, czy też dopiero w 1634 r. Polską królową mogło inspirować urządzenie – w związku z jubileuszowym rokiem 1600 – transeptu rzymskiej bazyliki św. Pawła za Murami. Powiązano tam ołtarz z figurą św. Brygidy z krucyfiksem, który miał do niej przemówić (na co dzień zasłoniętym welum). Osobną, obszernie omówioną kwestią jest zwyczaj przesłaniania cudownych krucyfiksów kurtynami z tkanin, szczególnie rozpowszechniony w Hiszpanii oraz na południu Włoch. Szczególnie bliski wydaje się przypadek Chrystusa z klasztoru Augustianów w Burgos (obecnie w tamtejszej katedrze), chroniony kilkoma welami, które odsuwano w czasie uroczystego nabożeństwa, ale pozostawiano ostatnie, półprzezroczyste. Być może dalsze studia doprowadzą do bliższego określenia źródeł inspiracji oddziałujących na królową Konstancję w przypadku tiulowej zasłony świętego wizerunku na Wawelu.

ENGLISH TITLE

Constance of Austria Among Saintly Women and Rulers. On a Royal Foundation in Krakow Cathedral

Keywords

Constance of Austria |House of Vasa |House of Habsburg |devotion to the Passion of Christ |Krakow Cathedral |royal foundations |crucifixes |St. Hedwig of Silesia |St. Bridget |St. Kinga |St. Hedwig Anjou

Abstract

The article addresses the black tulle veil screening the Gothic crucifix from the late 14th century in the altar in the north-east corner of the Krakow Cathedral ambulatory. Popular literature and oral tradition linked the tulle veil with the national mourning following the defeat of the January Uprising. In reality, the veil was a gift of the second wife of Sigismund III, Constance of Austria, who made it by herself. This is indicated in the minutes of the Cathedral Chapter meetings of 28 June 1630 and the posthumous eulogy of the queen by Jan Lipski, published in 1633. The unique character of this foundation consists in the permanent veiling of the sculpture of the Crucified Jesus, displayed since 1634 against a background of a silver sheet in the altar donated by Canon Wojciech Serebryski. When the altar was founded, the silver sheet was also gilded. The donator fit the expectations concerning Christian rulers, who should provide for churches and donate paraments, preferably made by their own hand. At the same time, this was a token of the queen’s devotion to the Passion of Christ, which flourished during the period of introducing the reforms of the Council of Trent. In this respect, she followed in the footsteps of other women from the past and her contemporaries. The queen’s role models who most likely played an essential role in her spiritual development and might have inspired her gift to the Krakow Cathedral were: st. Hedwig Anjou (tradition has it that she talked to Christ represented on the crucifix), St. Hedwig of Silesia, st. Kinga, and St. Bridget of Sweden. All those holy women were depicted on the wings of the altar enclosing the image of the Crucified in the Krakow Cathedral. The dating of these paintings, not extant, is disputable; they may have been made in the Middle Ages or as late as in 1634. The Polish queen could be inspired by the innovative design of the Roman Basilica of St. Paul Outside the Walls, implemented in connection with the jubilee year 1600. An altar in the basilica featured a statue of St. Brigid and a crucifix which was said to have spoken to her (veiled on a daily basis). Another extensively debated issue is the custom of hiding miraculous crucifixes behind fabric curtains, particularly common in Spain and southern Italy. The case of the veiled Crucified Christ from the Augustinian monastery in Burgos (now in the local cathedral) seems to be particularly close to the crucifix at hand. The veils in Spain were removed in succession during solemn services, but the last translucent one was left screening the cross. Further studies might help to identify Queen Constance’s sources of inspiration for the tulle veil screening the image of the Redeemer in the Krakow Cathedral.

Słowa kluczowe

Zamość |Morando Bernardo |Chiaramella da Gandino Francesco |rodzina Parrów / Pahrów |Zamość – miasto idealne |urbanistyka renesansowa |fortyfikacje bastionowe |zamek warszawski |dwór Anny Jagiellonki

Streszczenie

Przedmiotem pierwszej części artykułu jest analiza dotychczasowych hipotez pochodzenia Bernarda Moranda, budowniczego Zamościa, wiążących go z Wenecją lub Padwą. Hipotezy te uznają Moranda za twórcę „miasta idealnego”, wyedukowanego w najważniejszych centrach intelektualno-artystycznych Italii. Żadnej z nich – w kontekście dostępnego materiału źródłowego – nie można jednak uznać za dostatecznie uprawdopodobnioną. W drugiej części artykułu wskazane i omówione zostały nowe źródła, w świetle których Morando dorastał w Weronie, w rodzinie Morandich da Gandino. Część trzecia poświęcona jest edukacji Moranda, który pierwsze doświadczenia zawodowe zdobywał najpewniej w kręgu Michelego Sanmichelego, a następnie w otoczeniu spokrewnionego z Morandem architekta Francesca Chiaramelli da Gandino, głównego inżyniera wojskowego Hohenzollernów. W Brandenburgii i Meklemburgii (gdzie Chiaramella współpracował z budowniczymi z rodziny Parrów / Pahrów) Morando mógł nabyć umiejętności fortyfikacyjnych i urbanistycznych, które wykorzystał następnie w Zamościu. Jego udział – wraz z Jakubem Parrem z Brzegu i Janem Baptystą di Quadro z Poznania, uczniem Parrów – w przebudowie zamku warszawskiego w 1569 r. objaśniony został praktyką wzajemnego udostępniania sobie artystów, architektów i inżynierów niezbędnych do budowy fortec i rezydencji przez dwory spokrewnione i zaprzyjaźnione z Hohenzollernami brandenburskimi, z którymi bliskie stosunki utrzymywali również Jagiellonowie. Czwarta część artykułu poświęcona została pobytowi Moranda w Warszawie, gdzie budowniczy Zamościa przejął warsztat i interesy zmarłego w 1568 r. przedsiębiorcy budowlanego Antoniego Vascontiego. Jako mąż wdowy po Vascontim, Katarzyny z domu Rymarz, zarządzał Morando majątkiem żony i swoich pasierbów. Przyjęty został do prawa miejskiego Starej Warszawy. Rozpoznawany był w mieście jako włoski (wenecki) murator pozostający w dyspozycji dworu królewskiego, a później – dworu Anny Jagiellonki.

ENGLISH TITLE

Bernardo Morando. Origin and Education of the Constructor of Zamość

Keywords

Morando Bernardo |Chiaramella da Gandino Francesco |Parr / Pahr family |Zamość – an ideal city |Renaissance urban planning |bastion fortifications |Warsaw Castle |Anna Jagiellon’s court

Abstract

The first part of the article analyses earlier hypotheses concerning the origin of Bernardo Morando, the constructor of Zamość, linking him to the cities of Venice or Padua. These hypotheses consider Morando as the creator of an “ideal city”, educated in the major intellectual and artistic centres of Italy. However, none of them, in the context of the available historical sources, can be considered sufficiently plausible. The second part of the article indicates and discusses new historical records, in light of which Morando grew up in Verona, in the Morando da Gandino family. The third part is devoted to Morando’s education. He most probably gained his first professional experience in the circle of Michele Sanmichele and then around Francesco Chiaramella Morando da Gandino, chief military engineer of the House of Hohenzollern. In Brandenburg and Mecklenburg (where Chiaramella collaborated with builders from the Parr / Pahr family), Morando could acquire fortification and urban planning skills, which he then used in Zamość. His participation, together with Jakub Parr from Brzeg and Jan Baptista di Quadro from Poznań, a student of the Parr family, in the reconstruction of the Warsaw castle in 1569, was justified by the practice of making available the artists, architects and engineers constructing fortresses and residences to other investors. This was common practice of courts related to the Hohenzollern of Brandenburg, with whom the Jagiellons also had close ties. The fourth part of the article was devoted to Morando’s stay in Warsaw, where the constructor of Zamość took over the workshop and businesses of Antonio Vasconti, a construction entrepreneur who died in 1568. As the husband of Vasconti’s widow, Katarzyna nee Rymarz, Morando managed his wife’s and his stepsons’ property. He was admitted to the municipality of Old Warsaw and was recognized in the city as an Italian (Venetian) murator at the disposal of the royal court, and later on at Anna Jagiellon’s court.

Słowa kluczowe

Kraków |Zygmunt III |koronacja |Konstancja Austriaczka |ślub |architektura okazjonalna |literatura okolicznościowa |propaganda regalistyczna

Streszczenie

Intrada Zygmunta III i Konstancji Austriaczki do Krakowa z grudnia 1605 r. została uwieczniona na słynnej Rolce sztokholmskiej – zapewne na skutek późniejszych uszkodzeń brak tu jednak wielu istotnych elementów tworzących oprawę uroczystego wjazdu, w tym obiektów sztuki efemerycznej, którym poświęcony jest niniejszy szkic. Po wstępie historyczno-teoretycznym, m.in. odnoszącym się do roli automatów w ikonosferze triumfu, autor stara się dokonać (wstępnej, ze względu na brak bezpośrednich źródeł ikonograficznych) rekonstrukcji wizualno-poetyckiej oprawy tytułowego, pamiętnego ingresu.

Od początku września trwały intensywne prace pod kierunkiem „malarza JKM” (zapewne Tomasza Dolabelli), nadzorowane przez rajcę krakowskiego Mikołaja Żelechowskiego. Pierwsza struktura efemeryczna, wzniesiona na Kleparzu, z mobilną figurą Orła Białego, którego ruchom towarzyszyła stosowna aranżacja muzyczna, łączyła propagandę miejską i apoteozę ustroju („Rzeczpospolita obdarza Cię tym zaszczytem”) z hołdem regalistycznym, stąd wizualne odniesienia do najnowszych sukcesów wojskowych pana młodego. Drugą bramę triumfalną, u wylotu ulicy Floriańskiej, zaaranżowano jako bazujący na bogatym programie emblematycznym traktat etyczny, ukłon wobec zalet panny młodej (głoszono m.in., że jest uosobieniem virtú, a dzięki właściwemu wychowaniu będzie w stanie stawić czoła podstępnym sztuczkom wrogów), apoteoza sojuszu Wazów i Habsburgów, ale jednocześnie adres do oponentów króla pierzchających przed jego przewagami, z męstwem, stałością wyborów oraz geniuszem rządów na czele. Jedna z kompozycji zapowiadała, że nadchodzi czas próby dla serc i czynów, co stanowiło być może zwiastun rychłego rokoszu poddanych. Trzecią bramę, na początku ulicy Grodzkiej, zbudowano kosztem Zygmunta, który miał z pewności duży udział w opracowaniu jej ideowego przesłania, zasadzającego się na wizji z sojuszu z cesarstwem, niosącego ze sobą same korzyści dla Rzeczypospolitej. Ostatnia struktura, wzniesiona u stóp Wawelu, zadziwiała z kolei formą dwuarkadowej bramy-fortecy, z pełnoplastycznym kryptoportretem panny młodej upozowanej na Stałość, której odpowiadały figury Szczęścia Publicznego, Zgody i Pokoju. Brak podziałów w państwie miał stanowi remedium na wszelkie bolączki życia publicznego, antagoniści króla mieli zaś ustąpić przed światłem pochodni weselnych.

Być może inspirowana dialogiem Seneki De constantia sapientis (O stałości mędrca) apoteoza dynastii jagiellońsko-wazowskiej tworzyła jednocześnie próbę refutacji zarzutów kierowanych przez przeciwników uważanego dość powszechnie za bezbożne (król poślubiał szwagierkę) małżeństwa.

ENGLISH TITLE

Memorabilis ingressus. Ephemeral Architecture Marking Constance of Austria’s Entry (1605)

Keywords

Krakow |coronation |Constance of Austria |Sigismund III |wedding |commemorative architecture |commemorative literature |regalist propaganda

Słowa kluczowe

Matthaeus Greuter |Władysław Zygmunt Waza |Gracje |Muzy |sztuki wyzwolone |Mnemosyna |Fama |Fortuna |etapy życia dziecka |imię Władysław (Philodoxus) jako dobra wróżba

Streszczenie

Artykuł stanowi próbę odczytania treści ryciny dedykowanej królewiczowi Władysławowi Zygmuntowi Wazie (miedzioryt autorstwa Matthaeusa Greutera, Rzym 1605 r.). W dotychczasowej literaturze sztych, w Polsce unikatowy, uchodzi za alegorię na cześć królewicza albo za prognostyk – zapowiedź „życia w świecie Muz i wielkiej sławy”.

Greuter przedstawił końcowe prace nad portierą herbową, haftowaną dla królewicza Władysława Zygmunta. Wykonują je trzy Gracje w otoczeniu Muz i innych kobiecych postaci ze świata mitologii [Sława, Fortuna, Mnemozyna (?) i niektóre ze sztuk wyzwolonych]. Główną rolę odgrywają Gracje jako twórczynie opony i patronki nauki oraz sztuki. Miedzioryt zalicza się do dzieł, które upamiętniają początki publicznych wystąpień królewicza, do czego doszło w 1605 r., gdy ukończył 10 lat. Rycina mogłaby też stanowić ilustrację jakiegoś utworu literackiego, jednak nie udało się go znaleźć. Analiza treści miedziorytu pozwala na precyzyjniejsze określenie funkcji dzieła, które wynika już choćby z napisu na bordiurze portiery: EVPHROSINE THALIA AGLAIA MNEMOSINAE FAMAE MVSIS IMMORTALITATI VLADISLAV[M] SVVM COM[M]ENDANT (Eufrozyna, Talia i Aglaia powierzają Muzom swojego Władysława, aby uczynić go nieśmiertelnym w sławnej pamięci). Jak widać, istotną rolę odgrywa tu Mnemozyna. W wyniku przeprowadzonych rozważań wolno przypuszczać, iż omówiona rycina to obrazowy mnemosynon – rodzaj panegiryku na pamiątkę ukończenia 10 lat przez królewicza Władysława Zygmunta Wazę.

ENGLISH TITLE

Mnemosynon for Royal Prince Ladislaus Sigismund Vasa. A 1605 Engraving by Matthaeus Greuter

Keywords

Ladislaus Sigismund Vasa |Matthaeus Greuter |Graces |Muses |liberal arts |Mnemosyne |Fama |Fortuna |stages of a child’ life |name Ladislaus (Philodoxus) as a good omen

Abstract

The articles attempts to read the contents of the engraving dedicated to Royal Prince Ladislaus Sigismund Vasa (by Matthaeus Greuter, Rome 1605). Relevant literature has tended to see the work, unique in Poland, as an allegory in honour of the royal prince or as a foreshadowing of his “life in the world of the Muses and great fame”.

Greuter depicted the final works above the armorial portière tapestry, embroidered for Royal Prince Ladislaus Sigismund. It is being made by the three Graces surrounded by the Muses and other female mythological figures [Fame, Fortune, Mnemosyne (?) and some of the liberal arts]. The Graces, the authors of the tapestry and the patrons of science and arts, play the principal role here. The print is one of the works commemorating the royal prince’s early public appearances, starting in the year 1605, when he turned 10 years old. The work may also be an illustration of a literary text, which has not been identified to date. Analysis of the contents of the engraving helps to define more precisely the function of the work, which is prompted by the border on the portière tapestry: EVPHROSINE THALIA AGLAIA MNEMOSINAE FAMAE MVSIS IMMORTALITATI VLADISLAV[M] SVVM COM[M]ENDANT (Euphrosyne, Thalia and Aglaia entrust their Ladislaus to the Muses to make him immortal in famed memory). Mnemosyne is evidently playing a critical role. The reflections offered in the article legitimise an assumption that the print is a mnemosynon, a kind of panegyric marking Royal Prince Ladislaus Sigismund Vasa’s 10th birthday.

Słowa kluczowe

kobiety |Konstancja Austriaczka |Antonio Santa Croce |Stolica Apostolska |Rzeczpospolita Obojga Narodów

Streszczenie

Antonio Santa Croce, tytularny arcybiskup Seleucji oraz nuncjusz apostolski w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w latach 1627–1630, stanowi interesujący przykład dyplomaty papieskiego, będącego beneficjentem błyskawicznego awansu. Niewątpliwie punktem zwrotnym w jego karierze była nuncjatura w państwie polsko-litewskim, podczas której uzyskał godność kardynalską. Sukces zawdzięczał koneksjom z rodem Barberinich, jak również wsparciu najważniejszych osób na dworze warszawskim. Wydaje się, że pnąc się po szczeblach kariery kurialnej, Santa Croce doceniał rolę kobiet w polityce i starał się utrzymywać z nimi serdeczne relacje. Autorzy artykułu przeanalizowali korespondencję wspomnianego nuncjusza pod kątem informacji dotyczących pań, z którymi miał on styczność podczas misji w państwie polsko-litewskim, oraz podjęli próbę odtworzenia formalnych relacji między kobietami a dyplomatą apostolskim, a także ich wpływu na jego kurialną karierę. Szczególną uwagę zwrócono na postać królowej Konstancji Austriaczki. Podstawą pracy jest rękopiśmienna korespondencja Santa Crocego, zgromadzona w Archivio Segreto Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana oraz Archivio di Stato di Roma.

ENGLISH TITLE

Nuncio, Queen and Other Dames. The Image of Women in the Letters of Antonio Santa Croce

Keywords

woman |Antonio Santa Croce

Słowa kluczowe

fortyfikacje |Johann Pleitner |Władysław IV |Brodnica |Dyneburg |Wilhelm Hondius |kartografia wojskowa |Malbork |potop szwedzki |Prusy Królewskie |bitwa nad Rabą |Strasburg (Alzacja)

Streszczenie

Podczas potopu szwedzkiego 1655–1660 w randze pułkownika fińskiego regimentu piechoty Pleitner bierze udział w działaniach wojennych w Polskich Inflantach, na Żmudzi i Prusach Królewskich. Jako komendant garnizonu Brodnicy, ufortyfikował miasto i zamek pierścieniem umocnień ziemnych. Utrzymał się w twierdzy, stanowiącej samotną szwedzką wyspę na południu Prus Królewskich  prawie cztery lata. Skapitulował w końcu 1659 r. po krótkim oblężeniu przeważających sił polskich. Do podpisania traktatu oliwskiego w 1660 r. przebywał krótko w niewoli pruskiej w Królewcu. Wraz ze swym regimentem odesłany do Finlandii. Abdankowany w 1661 wraca do Niemiec. Zatrudniony najpierw w alzackim Strasburgu (wtedy niemieckim) jako dowódca regimentu milicji miejskiej i specjalista ds. fortyfikacji. Od początków 1664 r. w służbie rodzinnego miasta Norymbergi jako pułkownik frankońskiego pułku piechoty skierowanego latem na Węgry na pomoc Habsburgom w walce z Portą Ottomańską. Ginie w pierwszym ataku tureckim na siły chrześcijańskie w bitwie pod St. Gotthard nad Rabą w 1 sierpnia 1664 r. Jego regiment w panice po stracie dowódcy ucieka z pola walki. Norymberga upamiętnia w swej propagandzie Pleitnera jako nieustraszonego frankońskiego bohatera pięknym pośmiertnym miedziorytem z wierszowanym epitafium.

ENGLISH TITLE

Johann Pleitner (ca. 1604–1664). Military Engineer and Soldier in the Employ of King Władysław IV. Part Three: 1648–1664

Keywords

fortifications |Brodnica |Dyneburg |Wilhelm Hondius |military cartography |Malbork |Polish- -Swedish War |Royal Prussia |battle of Raab |Strasbourg (Alsace)

Abstract

During the Polish-Swedish War 1655–1660, in the rank of a Finnish infantry regiment, Johann Pleitner took part in warfare in Polish Livonia, Lithuania and Royal Prussia. As the commander of the Garrison of Brodnica, he circled the town and the castle with a ring of earthen fortifications. He upheld the stronghold, an isolated Swedish pocket in southern Royal Prussia for nearly four years. He finally surrendered in late 1659 after the city was laid siege to by outnumbering Polish troops. Until the signing of the Treaty of Oliwa in 1660, he was for a short spell a prisoner of war in Prussian Königsberg. He was dispatched with his regiment back to Finland. Released from military service in 1661, he returned to Germany Reich. He was first employed by the Alsatian town Strasbourg (then a German Reich town) as colonel of a regiment of the town militia and fortification specialist. From the early 1664, he served his hometown Nuremberg as a colonel of a Franconian infantry regiment, dispatched in the summer to Hungary to help the House of Habsburg to fight the Ottoman Empire. He died in the very first assault of the Turkish troops onto the Christian army at St. Gotthard on the River Raab, 1 August 1664. His regiment, in panic upon the loss of their commander, retreated from the battlefield. Nuremberg’s propaganda commemorates Pleitner as an intrepid Franconian hero with an exquisite engraving with a versed epitaph.

Słowa kluczowe

szlachta |Bielsk |elekcja |bezkrólewie |drobna szlachta |Podlasie |ziemia bielska |pospolite ruszenie

Streszczenie

Artykuł ma na celu przybliżenie wybranych zagadnień związanych z uczestnictwem szlachty ziemi bielskiej w elekcjach królewskich w XVI–XVIII w. Badany obszar, stanowiący północną część województwa podlaskiego, był terenem o znacznym udziale osadnictwa drobnoszlacheckiego, zbliżonym pod tym względem do sąsiedniego Mazowsza. Wyprawy szlachty na pole elekcyjne były organizowane na podstawie uchwał sejmikowych – początkowo zjazdów wojewódzkich, później zaś sejmików partykularnych (ziemskich). Badania wykazały, że pomimo obowiązywania zasady reprezentacji viritim, na elekcje nie przybywał ogół obywateli, lecz stawiano się o wiele mniej licznie. Urzędnicy ziemscy i bogatsi szlachcice mieli obowiązek przybycia osobiście. Wobec stanowiącej większość uboższej szlachty, wyjazd organizowano analogicznie do ekspedycji pospolitego ruszenia. Stosowano tutaj tzw. wyprawę włóczną, po ok. 1–2 szlachciców z każdej wioski. Dzięki temu jako reprezentantów wybierano osoby najlepiej nadające się do udziału w życiu politycznym.

ENGLISH TITLE

Participation of Nobility from Bielsk Area in the Warsaw Elections (1573–1764) – Organisation and Composition of Expeditions

Keywords

election |interregnum |impoverished nobility |Podlasie region |Bielsk area |motio belli

Abstract

The aim of the article is to present selected issues related to the participation of the nobility of the Bielsk area in elections of the king throughout the 16th through 18th centuries. The area in question, the northern part of Podlaskie Voivodeship, saw a significant share of smallholder settlements, similar in this respect to the neighbouring region of Mazovia. Noblemen’s expeditions to the election field were organized on the basis of resolutions passed during assemblies, first at provincial level and then held in particular local areas. Research has shown that despite the principle of viritim representation, not all citizens but only their smaller numbers appeared at the election field. Land officials and richer noblemen were obliged to attend the election in person. As to impoverished nobility, who constituted the majority of the population, election expeditions were organized in the same way as motio belli ones. The so-called “volok expedition” was in use here, i.e. about 1–2 noblemen from each village. As a result, those best suited to participate in political life were chosen as electors.

Słowa kluczowe

Ludwika Maria Gonzaga |testament |królowa |dwór

Streszczenie

Ludwika Maria sporządziła kilka różnych wersji swojej ostatniej woli. Bogate zapisy zostawiła głównie Francuzom służącym na dworze. Z testamentów wynika, że przedstawiciele żadnej innej nacji nie zasłużyli sobie w oczach monarchini na równie czułą pamięć i nie zostali obdarzeni legatami, choć wiadomo, iż służyli jej również przedstawiciele innych nacji: Polacy, Włosi czy Szkoci. Notatki na temat wydatków przeznaczonych dla dworu już po śmierci monarchini prowadził sekretarz królowej Pierre Des Noyers – być może na zlecenie Jana Kazimierza, a może na życzenie Wielkiego Kondeusza, którego synowa była spadkobierczynią Ludwiki Marii. Nie są to zapisy tak dokładne, by można było na ich podstawie określić, ilu ludzi z otoczenia zmarłej królowej doczekało się należnych im wypłat ani jakie długi po niej ostatecznie pozostały. Pozwalają natomiast zauważyć, że dworu nie rozwiązano aż do pogrzebu, który odbył się pół roku po śmierci monarchini. Dają też ogólne informacje o niektórych wydatkach, jakie związane były z funkcjonowaniem dworu królowej przez ostatnie lata jej życia i po jej śmierci.

ENGLISH TITLE

When a Queen Dies... Louise Marie Gonzaga’s Bequests for Pious Foundations and her Nearest and Dearest and Court Expenditure upon her Death

Keywords

court |Louise Marie Gonzaga |queen |last will and testament

Abstract

Louise Marie drew up a number of different versions of her last will and testament. She left substantial bequests mainly for the French serving at the court. Her last wills and testaments show that the representatives of no other nation deserved more in the eyes of the queen and none were endowed with bequests, although representatives of other nations, notably Poles, Italians or Scots, are known to have been her servants. Notes on the expenses allocated to the court after the monarch’s death were kept by the queen’s secretary Pierre Des Noyers, possibly on the order of John Casimir or at the request of the Prince of Condé, whose daughter-in-law was an heiress of Louise Marie. These records are not accurate enough to determine how many people from the queen’s circle actually received their due payments or what debts remained after her death. The notes do show, however, that the court was not dissolved until the queen’s funeral, which took place six months after her death. They also provide general information about some of the expenses related to the operation of the queen’s court during the last years of her life and after her death.

Słowa kluczowe

Jan Dobrogost Krasiński |Jan III |Zamek Królewski w Warszawie |Mazowsze w XVII w. |sejmiki mazowieckie

Streszczenie

Jan Dobrogost Krasiński (1639–1717) na początku panowania Jana III był już jednym z liderów szlacheckiej społeczności na Mazowszu. Od 1668 r. pełnił urząd dygnitarski referendarza koronnego oraz starosty grodowego w Warszawie, dzięki czemu dysponował w ziemi warszawskiej władzą sądowo-policyjną. Jako starosta był też administratorem Zamku warszawskiego. Zanim został wojewodą płockim w 1688 r., sześciokrotnie posłował na sejmy z sejmików mazowieckich (ogólnie w latach 1662–1688 posłem sejmowym był 23 razy, z czego 11 z ziemi warszawskiej). Należał do dygnitarzy aktywnych w życiu lokalnym, jako osoba, która odpowiadała za organizację sejmików obradujących w Warszawie (zarówno ziemi warszawskiej, jak i sejmików generalnych województwa). Często współpracował z królem, licząc na awans urzędniczy i nadania, które powiększyłyby jego i tak pokaźny majątek. Angażował się też w wysiłek obronny państwa. Utrzymywał własne oddziały wojskowe a także osobiście walczył w kampanii wiedeńskiej 1683 i mołdawskiej 1686. Krasiński należał do najwybitniejszych mazowieckich polityków doby panowania Jana III.

ENGLISH TITLE

Political Activity of Referendary of the Crown and Starost of Warsaw Jan Dobrogost Krasiński During the Reign of John III (until 1688)

Keywords

Jan Dobrogost Krasiński |Royal Castle in Warsaw |Mazovia in the 17th c. |assemblies of Mazovia

Abstract

Jan Dobrogost Krasiński (1639–1717) was a leader of the nobility of Mazovia already at the start of the reign of John III. In 1668 he was appointed a Referendary of the Crown and the Starost of the Town of Warsaw, which offered him judicial and police authority in Warsaw Territory. As Starost, he was an administrator of the Warsaw Castle. Prior to becoming a Voivode of Płock in 1688, he had served six terms as a deputy to the Sejm from regional assemblies of Mazovia (between 1662 and 1688, he was a deputy to Polish Sejm as many as 23 times, 11 times representing Warsaw Territory). Krasiński was a dignitary that took active role in local life, as a person responsible for the organisation of the assemblies convened in Warsaw (both representing Warsaw Territory and the general assemblies of the entire voivodeship). He often collaborated with the king in the hope of advancing his career as an official and of acquiring more land, which would be a nice addition to his already sizeable estate. He was committed to the defence of the state, maintaining his own military troops and participating in the Vienna campaign of 1683 and in the Moldavian one of 1686. Krasiński was one of the eminent politicians of the region of Mazovia during the reign of John III.

Słowa kluczowe

cukier |Archivio di Stato di Napoli |architektura okazjonalna |koronacje królów polskich |Stanisław August Poniatowski |Stanisław Konarski |Francesco Tuttavilla di Calabritto |uczty koronacyjne |cukrowe ozdoby stołów |cukrowe triumfy |saccarum triumphans |ceremoniał dworski |symbolika władzy monarchicznej

Streszczenie

Koronacja Stanisława Augusta odbyła się 25 listopada 1764 r. Stanisław August był drugim po Stanisławie Leszczyńskim polskim monarchą, który koronował się w Warszawie. Istotnym elementem uroczystości były uczty: 25 listopada, w której wzięli udział senatorowie i najwyżsi urzędnicy państwa, i 26 listopada, w dniu hołdu miast, przygotowano na zamku kolację, do której zasiedli urzędnicy, członkowie ich rodzin, oficerowie oraz zagraniczni posłowie i rezydenci. Publiczność mogła poznać przebieg wszystkich ceremonii dzięki drukom okolicznościowym. Szczegółowo informował o nich Dyaryusz Seymu Coronationis. Źródła drukowane pomijają kwestie kulinariów i spektakularnych dekoracji cukrowych zdobiących stoły. Ich dokładny opis znamy z relacji, którą poseł neapolitański przy dworze drezdeńskim Francesco Tuttavilla di Calabritto przekazał ministrowi Bernardowi Tanucciemu, przechowywanej w Archiwum Państwowym w Neapolu.

Wnętrze Sali Wielkiej, w której odbyła się pierwsza uczta, otrzymało prowizoryczną dekorację przygotowaną przez Jakuba Fontanę. Według ceremoniału przy głównym stole król zasiadał sam. Dla senatorów i wysokich urzędników państwowych przygotowano dwa inne stoły, ustawiając je, razem z królewskim, w podkowę. Starannie opracowany program dekoracji układał się w dwa wątki. Na stole, przy którym zasiadał monarcha, dekoracja przedstawiała tron z atrybutami władzy królewskiej, nad którym unosił się uskrzydlony geniusz. Rzeźby na stole po prawej stronie stanowiły ilustrację tematu rex sapiens, były słowno-obrazowym wizerunkiem mądrego władcy. Ważnym elementem była wśród nich korona z napisem w języku łacińskim Hanc iussit fortuna mereri (Na nią kazał los zasłużyć). Treść dewizy interpretowano jako program całego panowania Stanisława Augusta – elekt kazał umieścić ją również na awersie żetonu i medalu koronacyjnego. Rzeźby po lewej stronie prezentowały władcę mężnego i sprawiedliwego, rex iustus & fortis, który przestrzega praw i znosi przeciwności dla dobra publicznego.

26 listopada w ikonografii pojawił się wątek dziewięciu muz związany z ambicjami mecenasowskimi monarchy. Na prawo od tej kompozycji stanęły Opatrzność i personifikacja Pokoju; po lewej – scena koronacji Cnoty, a obok emblemat z figurą orła rozpościerającego skrzydła nad globem z widocznymi konturami Rzeczypospolitej. Na obu krańcach stołu stanęło sześć łuków triumfalnych. Łuki po prawej były hołdem symbolicznie złożonym władcy przez naród szlachecki, na lewym krańcu zaś, zgodnie z treścią napisów – wystawione zostały przez miasto Warszawę, ubogich i sieroty oraz zamieszkujących w Rzeczypospolitej cudzoziemców.

Program ideowy cukrowych „triumfów” kreował obraz władcy idealnego zgodnie z obowiązującymi kanonami ikonograficznymi. Autor tego programu wykazał się sporą erudycją. Cytaty oraz dewizy, jakimi posłużył się, by nasycić treścią grupy rzeźbiarskie oraz elementy architektoniczne, wskazują na biegłą znajomość łacińskich źródeł literackich (Eneida, Pharsalia, Punica) oraz podręczników ikonologii, np. Joachima Camerariusa, Andrei Alciatiego, Filippa Piccinellego. Twórcą tego programu mógł być pijar Stanisław Konarski, o czym przekonuje podobieństwo treści ideowych, sformułowań i niektórych konceptów towarzyszących dekoracjom zdobiącym w tym samym czasie Collegium Nobilium, których autorem był Konarski. W ukształtowaniu programu cukrowych dekoracji współuczestniczył też sam elekt, na co wskazuje korona z dewizą Hanc iussit fortuna mereri. Maksyma poruszała kwestię losu, a ściślej – Boskiego zrządzenia, które miało zadecydować o wyborze Poniatowskiego.

ENGLISH TITLE

Hanc iussit Fortuna mereri. Sugar Decorations of Stanislaus Augustus’ Coronation Table in Light of Records from the Archivio di Stato di Napoli

Keywords

sugar |coronations of Polish kings |Stanislaus Augustus Poniatowski |Stanisław Konarski |Francesco Tuttavilla di Calabritto |coronation feasts |sugar table decorations |sugar triumphs |saccarum triumphans |commemorative architecture |court ceremonies |symbolism of a monarch’s authority

Abstract

Stanislaus Augustus’ coronation took place on 25 November 1764. He was the second Polish monarch following Stanislaus Leszczyński to be crowned in Warsaw. Feasts were an important element of the ceremony. The one on November 25 was attended by senators and top state officials, and the one on November 26, the day of homage paid by cities, gathered in the castle officials, members of their families, officers as well as foreign deputies and residents. The public could learn about the course of the ceremonies from special commemorative publications. Detailed accounts of the dinners came out in the Dyaryusz Seymu Coronationis. However, these texts left out the culinary aspects and the spectacular sugar decorations on the tables. Such descriptions were provided in an account written by the envoy of Naples to the Dresden court, Francesco Tuttavilla di Calabritto and sent to Minister Bernard Tanucci. The account is now preserved in the State Archives in Naples.

The interior of the Grand Hall, where the first feast took place, was decorated by Jakub Fontana. In line with the adopted schedule of the ceremony, the king sat alone at the main table. Two other tables, arranged in a horseshoe, were prepared for senators and high government officials. The carefully designed decoration scheme consisted of two themes. The decoration of the monarch’s table depicted the throne with attributes of royal authority, with a winged genius hovering above. The sculptures on the table on the right-hand side were an illustration of the rex sapiens theme, i.e. a verbal and pictorial image of a wise ruler. Pride of place among the elements was held by a crown with a Latin legend Hanc iussit Fortuna mereri (it had to be earned through Fate). The words were interpreted as the motto of the Stanislaus Augustus’ entire rule, as the king-elect had it emblazoned also on the obverse of the coronation token and medal. The sculptures on the left depicted a just and powerful ruler, rex iustus & fortis, who abides by the law and bears vicissitudes of life for public good.

On November 26, the iconography included a motif of the nine Muses, a reminder of the monarch’s ambitions as a patron. To the right of the composition stood Providence and a personification of Peace; on the left there was a scene of the crowning of Virtue, next to which there was an emblem with a figure of an eagle stretching its wing over a globe with the outline of the Polish-Lithuanian Commonwealth. Six triumphant arches stood at both ends of the table. The arches to the right were a tribute symbolically paid to the ruler by the nobility, while at the left end, according to the inscriptions, they were arranged by the city of Warsaw, the poor and orphans as well as the foreigners living in the Commonwealth.

The ideological programme of the sugar “triumphs” created an image of the ideal ruler according to the iconographic canons in force. The author of this programme showed considerable erudition. The quotations and mottoes he used to add gravity to the sculptural groups and architectural elements indicate an expert knowledge of Latin literary sources (The Aeneid, Pharsalia, Punica) and textbooks on iconology, e.g. by Joachim Camerarius, Andrea Alciati and Filippo Piccinelli. The scheme may have been created by the Piarist Stanisław Konarski, as witnessed by the similarity of ideological content, concepts and phrasing used at the same time for the decoration of the Collegium Nobilium, authored by Konarski. The king-elect himself made decisions on the program of the sugar decorations, as indicated by the crown with the motto Hanc iussit Fortuna mereri. The maxim pointed to fate, or rather Divine providence, instrumental for Poniatowski’s election.

Słowa kluczowe

Stanisław August |sztuka niderlandzka |kolekcjonerstwo XVIII w. |malarstwo holenderskie i flamandzkie |epoka stanisławowska

Streszczenie

Sztuka niderlandzka zajmowała istotną pozycję w zbiorach króla Stanisława Augusta, była drugą najliczniej reprezentowaną szkołą malarską w jego zbiorach. Analiza katalogu królewskiej kolekcji opublikowanego przez Tadeusza Mańkowskiego w 1932 r., w oparciu o inne fragmenty XVIII-wiecznego piśmiennictwa, przybliża percepcję sztuki holenderskiej i flamandzkiej w kręgach stanisławowskich, wskazuje rolę Stanisława Augusta w kreowaniu opinii na jej temat, a także pozwala umiejscowić polskie gusta w szerszym kontekście ówczesnej kultury europejskiej.

Z treści pamiętników oraz korespondencji Stanisława Augusta można wnioskować, że upodobanie do malarstwa niderlandzkiego rozwinęło się u niego podczas młodzieńczych podróży do Niderlandów oraz pobytu w Paryżu, gdzie zetknął się z nurtem holandyzmu oraz tamtejszym modelem kolekcjonerskim zestawiającym dawnych mistrzów niderlandzkich ze współczesnymi artystami francuskimi.

Opinie na temat malarstwa holenderskiego i flamandzkiego zawarte są zarówno w treści ofert wystawianych na sprzedaż obrazów, jak i w opisach malowideł w katalogu królewskiej kolekcji, formułowanych przez Marcella Bacciarellego. Do sztuki niderlandzkiej w swoich pismach odnoszą się także Ignacy Krasicki, Julian Ursyn Niemcewicz czy Stanisław Kostka Potocki. Przytoczone piśmiennictwo świadczy o powszechnym uznaniu, jakim malarstwo holenderskie i flamandzkie cieszyło się w kręgach kulturalnej elity XVIII-wiecznej Rzeczypospolitej Obojga Narodów, co w dużej mierze można uznać za zasługę króla Stanisława Augusta.

ENGLISH TITLE

Reception of Netherlandish Art in King Stanislaus Augustus’ Circles – Analysis of the 1795 Catalogue of the Royal Collection and Selected Literature

Keywords

Stanislaus Augustus |18th-century art collecting |Netherlandish art |Dutch and Flemish painting |Stanislaus’ times

Abstract

Netherlandish art held an important position in the collection of King Stanislaus Augustus and was the second most numerously represented painting school in his collection. Analysis of the catalogue of the royal collection published by Tadeusz Mańkowski in 1932, in combination with other fragments of 18th-century literature, offers insights into the perception of Dutch and Flemish art in the monarch’s circles, indicates Stanislaus Augustus’ role in shaping its perception and helps to place Polish tastes in the broader context of contemporary European culture.

Stanislaus Augustus’ memoirs and correspondence indicate that his predilection for Netherlandish painting developed during his trips to the Netherlands and his stay in Paris. As a young man, he came into contact with the French movement of Hollandism and the local art collecting model, which juxtaposed Dutch old masters with French contemporary artists.

Opinions on Dutch and Flemish painting can be found both in the bids of the paintings on sale and in the descriptions of the paintings in the catalogue of the royal collection formulated by Marcello Bacciarelli. Ignacy Krasicki, Julian Ursyn Niemcewicz and Stanisław Kostka Potocki also make reference to Netherlandish art in their writings. All the above literature testifies to the high recognition that Dutch and Flemish painting enjoyed in the circles of the cultural elite of the Polish-Lithuanian Commonwealth in the 18th century. Appreciation of this art may safely be attributed to King Stanislaus Augustus.

Słowa kluczowe

Gdańsk |Niderlandy |Gdańszczanie w północnych Niderlandach w XVII–XVIII w. |wrażenia z podróży |Zacharias Conrad von Uffenbach |zbiory artystyczne |zbiory przyrodnicze |dzienniki podróży gdańszczan |Nathanael Schroeder |Heinrich Zernecke |Daniel Andreas Zernecke |Karl Friedrich Gralath

Streszczenie

Przedmiotem artykułu są nowożytne podróże gdańszczan do Holandii, czyli Republiki Zjednoczonych Prowincji. Autor naświetla zagadnienie przez pryzmat źródeł rękopiśmiennych zachowanych w zbiorach Biblioteki Gdańskiej Polskiej Akademii Nauk: dzienników podróży autorstwa Georga i Nathanaela Schroederów, Heinricha i Andreasa Zernecków oraz Carla Friedricha Gralatha.

Gdańszczanie zaznajamiali się z holenderską kulturą, bogactwem dzieł sztuki (w tym malarstwa i porcelany), przeróżnymi zbiorami, także bibliotecznymi, numizmatycznymi, chronometrycznymi i botanicznymi, kuriozami, w tym obiektami antropologiczno-etnograficznymi. Odwiedzali pracownie uczonych (m.in. Gabriela Daniela Fahrenheita) i artystów, kontynuowali studia na miejscowych uniwersytetach (Lejda, Franeker, Groningen, Utrecht). Oprócz kwestii konfesyjnych peregrynantów znad Motławy szczególnie interesowały potencjał obronny Niderlandów, umocnienia tamtejszych miast, kanały żeglowne oraz zasobne arsenały. Po powrocie do Gdańska w życiu prywatnym i społecznym starali się wdrażać dobre wzorce dotyczące wielu dziedzin, z którymi się zetknęli w Niderlandach. W wymiarze intelektualnym, naukowym i artystycznym dzięki podróżom gdańszczanie wzbogacali swoje biblioteki, zakładali modne wówczas zbiory przyrodnicze, które stawały się rzeczywistymi warsztatami pracy. Dzieła sztuki przywożone z zagranicy lub sprowadzane przez agentów były lokatą kapitału, rozbudzały zamiłowania artystyczne, kształtowały estetykę życia codziennego, w wielu przypadkach wpływały na gusta mieszkańców grodu nad Motławą.

ENGLISH TITLE

Gdańsk Residents in Northern Netherlands in 17th–18th c. Scholars’ and Art Collectors’ Travel Impressions

Keywords

Gdańsk residents in northern Netherlands in 17th–18th c. |travel impressions |Zacharias Conrad von Uffenbach |art collections |natural collections |travelogues of Gdańsk residents |Nathanael Schroeder |Heinrich Zernecke |Daniel Andreas Zernecke |Karl Friedrich Gralath

Abstract

The article focuses on modern-era trips of Gdańsk residents to the Netherlands, or the Republic of United Provinces. The author addresses the topic through the prism of manuscripts preserved in the collection of the Gdańsk Library of the Polish Academy of Sciences: travelogues by Georg and Nathanael Schroeder, Heinrich and Andreas Zernecke and Karl Friedrich Gralath.

Gdańsk residents got familiar with Dutch culture, wealth of artworks (including paintings and porcelain), different collections, including libraries, coins and medals, timepieces, and natural objects as well as curios, such as anthropological and ethnographic items. They visited studios of scholars (e.g. Gabriel Daniel Fahrenheit) and artists, continued studies at Dutch universities (Leyden, Franeker, Groningen, Utrecht). Apart from confessional matters, the travellers from Gdańsk were especially interested in the defence potential of the Netherlands, the fortifications of the local towns, navigable canals, and rich arsenals. After returning to Gdańsk, in their private and social life they tried to implement good practices in many areas they encountered in the Netherlands. In intellectual, scientific and artistic terms, thanks to their travels, the citizens of Gdańsk enriched their libraries and established then fashionable nature collections, which became real work studios. Works of art imported from abroad or brought by agents were a capital investment, stimulated artistic passions, shaped the aesthetics of everyday life and in many cases influenced the tastes of the residents of the town on the River Motława.