Numer 45 (2/2017)
Estetyka między historią a współczesnością
Redaktorzy: Roman Kubicki, Teresa Pękala, Józef Tarnowski, Anna Zeidler-Janiszewska
Spis treści
Strony
Pobierz
Wstęp
9 – 12
PDF
Grzegorz Sztabiński
Żywe piękno współczesności
DOI: 10.19205/45.17.1
13 – 29
PDF

Streszczenie

Sformułowanie stanowiące tytuł artykułu nie budzi obecnie wątpliwości, a nawet może wydawać się banalne tak bardzo, że daje się użyć jako slogan reklamowy. Przy bardziej wnikliwym podejściu wywołuje skojarzenia z zaakcentowaniem konieczności związku tego, co estetyczne, z życiem codziennym, nadążania sztuki za przemianami zachodzącymi w różnych dziedzinach pozaartystycznych itp. Jednak autor przypomina, że w starożytności, średniowieczu czy czasach nowożytnych głoszenie go byłoby uznane za wyraz barku wiedzy o tym, czym jest prawdziwe piękno, albo za zatrzymywanie się wyłącznie przy jego najbardziej zewnętrznych objawach. Przywołuje koncepcję Platona, który pisał o „pięciu się w górę” ku pięknu prawdziwemu, czy Plotyna, który twierdził, że „udziela się” ono tylko dobrze uformowanym rzeczom. Z kolei przechodząc do miejsca tego pojęcia wśród innych kategorii branych pod uwagę w sztuce nowożytnej, zauważa, że często rozszerzany był jego sens, tym razem w ujęciu horyzontalnym, w celu zaakcentowania autonomii wartości estetycznych.

W koncepcjach twórców sztuki awangardowej piękno było uznawane za nieistotne albo przypisywano mu rolę towarzyszącą, albo też radykalnie modyfikowano jego pojmowanie (na przykład „piękno konwulsyjne” surrealistów). Podsumowując jego sytuację w 1970 roku, Władysław Tatarkiewicz pisał, że znajduje się ono „w upadku”. Konkluzja ta była jednak nie w pełni uzasadniona. Jej autor nie brał pod uwagę pragmatycznej koncepcji sztuki Johna Deweya, która wpłynęła na amerykańską myśl estetyczną ostatnich dekad XX wieku, co znalazło wyraz na przykład w poglądach Richarda Shustermana. Tendencję tę, polegającą na zacieraniu granic między wartościami kultury elitarnej i popularnej, można uznać za wyraz swoiście pojętej demokratyzacji. Piękno było jednak zwykle łączone z niezwykłością. Za próbę połączenia demokratyczności i niezwykłości piękna uznać można obecnie kamp.


INFORMACJE O AUTORZE

Akademia Sztuk Pięknych w Łodzi
Jan P. Hudzik
Czytając Adorna... Rzecz o teorii estetycznej
DOI: 10.19205/45.17.2
31 – 50
PDF

Słowa kluczowe

sztuka |teoria estetyczna |antynomia |nowoczesność |Theodor W. Adorno |filozofia obrazu |teoria jako performans

Streszczenie

Celem artykułu jest odpowiedź na pytanie, czym jest teoria estetyczna. Próbuję przedstawić – w znaczeniu: wykonać, performować – rozumowanie Theodora W. Adorna. Taka próba, lub raczej wyzwanie, z definicji musi być swobodna, obciążona idiosynkratycznymi czynnikami, dokonana z pełną świadomością niemożliwości odtworzenia myślowego duktu wielkiego frankfurtczyka. Nie da się bowiem powtórzyć dialektyczno-negatywnej argumentacji podważającej samą siebie, ale przez to właśnie uwodzącej, chyba rzeczywiście najbliższej sztuce, w której to, co zwykle nas pociąga, to przecież także jej niezrozumiała zrozumiałość, prawda, której nie można poznać.

Zaczynam od przypomnienia nowoczesnego pomysłu na estetykę jako miejsce ucieczki przed narastającą racjonalizacją świata. Następnie piszę o antynomiczności sztuki i paradoksie teorii – mechanizmach i źródłach jej poznawczej jałowości. Dalej zaś o filozofii obrazu – przedstawiam krótką historię, sytuując na jej tle Adorna z jego koncepcją obrazu jako „pola sił”. Na koniec, poszukując wyjścia z potrzasku myślenia antynomicznego, bronię tezy o teorii estetycznej jako performansie.


INFORMACJE O AUTORZE

Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
Iwona Lorenc
Sztuka jako doświadczenie językowe w fenomenologiczno-hermeneutycznym ujęciu Maurice’a Merleau-Ponty’ego
DOI: 10.19205/45.17.3
51 – 61
PDF

Słowa kluczowe

fenomenologia |hermeneutyka |ekspresja artystyczna |logos estetyczny |ruch fenomenalizacji |doświadczenie percepcyjne

Streszczenie

W związku z poszerzeniem kategorii doświadczenia o to, co je przerasta, nawiązująca do Martina Heideggera fenomenologia współczesna i jej postfenomenologiczne wersje znacznie wzbogacają znaczenie kategorii mowy, dodając do niej to, co „poprzedza” kodyfikacje językowego dyskursu. Dla dużej części współczesnych fenomenologów mową jest każda artykulacja naszych rozumiejących kontaktów ze światem, począwszy od naturalnej percepcji, przez relacje praktyczne z rzeczami, aż po artykulacje kulturowe. „Mówi” gest, dźwięk muzyczny, obraz itp.

W związku z naszkicowanymi wyżej polami problemów zadaniem niniejszego tekstu będzie wskazanie na kilka istotnych dla estetyki filozoficznej momentów hermeneutycznego otwarcia współczesnej fenomenologii. Chodziłoby o wydobycie – na przykładzie koncepcji Maurice’a Merleau-Ponty’ego – ruchu ukazywania się nam świata (stawania się przezeń fenomenem) jako głęboko językowego i zarazem związanego z bazowymi strukturami naszej egzystencji, a także pokazanie, jak dalece ów ruch fenomenalizacji związany jest z wpisanym w nasze fundamentalne doświadczenie percepcyjne widzeniem świata „jako”, czyli z jego interpretacją. I wreszcie – co najważniejsze dla estetycznego podsumowania tego tekstu – chodzi o zwrócenie uwagi na to, jak bardzo strukturyzacja owego bazowego doświadczenia przenika artykulacje artystyczne, będące jego istotowym zwieńczeniem.


INFORMACJE O AUTORZE

Uniwersytet Warszawski
Teresa Pękala
Estetyczna natura wspomnienia
DOI: 10.19205/45.17.4
63 – 72
PDF

Słowa kluczowe

wspomnienie |pamięć cielesna |percepcja |doświadczenie |natura

Streszczenie

Głównym celem artykułu jest próba sprawdzenia, jak refleksja nad „naturą wspomnienia” zmienia się pod wpływem przemian w rozumieniu nowoczesności. Analizie poddany został estetyczny wymiar procesu wspominania. Stopniowo umacniało ono swoją pozycję od całościowych ujęć ludzkiej czasowości, przez analizy doświadczenia czasu, prowadzące do wyodrębnienia pamięci jako osobnego zagadnienia, aż do szczegółowych rozważań na temat jej form. Obecnie kierunki badań wyznaczają z jednej strony nowa historiografia i memory studies, z drugiej zaś refleksja nad percepcją i pamięcią ciała. W obydwu przypadkach dostrzega się estetyczny aspekt wspomnienia. Estetyczność łączy się bądź z „poetyckim” („kreacyjnym”) aspektem wspomnienia jako procesu budowania opowieści, bądź z aistetycznym odtwarzaniem przez pamięć cielesną.


INFORMACJE O AUTORZE

Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
Leszek Sosnowski
O związkach sztuki i medycyny
DOI: 10.19205/45.17.5
73 – 86
PDF

Słowa kluczowe

sztuka |wystawa |medycyna |prowokacja

Streszczenie

Zasadnicze pytanie brzmi: Co wynika ze związku sztuki i medycyny? Co jest przedmiotem „sztuki medycznej” i jakie posiada ona cechy? W trzech częściach artykułu zostały przybliżone aspekty: historyczno-techniczny, artystyczny i filozoficzny. Istotny jest wymiar drugi, gdyż dotyczy sztuki XX wieku, dla której związek z medycyną okazał się odsłonięciem nowego wymiaru egzystencjalnych problemów. Cielesność, choroba, cierpienie wciąż są tabu w kulturze Zachodu. Artysta jest terapeutą, odsłania i oswaja, budzi odrazę i zaciekawia. Jest też dla siebie pacjentem, cierpi i dzieli się bólem, lęka się i oswaja z nieuniknionym.


INFORMACJE O AUTORZE

Uniwersytet Jagielloński w Krakowie
Beata Frydryczak
W otulinie zapachów. Próba ujęcia zapachu i zmysłu węchu z perspektywy estetyki krajobrazu
DOI: 10.19205/45.17.6
87 – 102
PDF

Słowa kluczowe

zapach |odór |zmysł węchu |dezodoryzacja |aromatyzacja |atmosfera |estetyka krajobrazu

Streszczenie

Węch to jeden z najbardziej niedowartościowanych zmysłów określających naszą relację ze światem zewnętrznym. Jako zmysł „kontaktowy” potwierdza on materialność i realność świata; jako zmysł praktyczny daje nam podstawową orientację w rzeczywistości. Odgrywa kluczową rolę w ocenie otoczenia i sposobie sytuowania się w nim, zwłaszcza gdy nastawiamy się na jego wielozmysłowe doświadczenie. Wszystko, co nas otacza, wydziela zapach, który postrzegamy jako przyjemny lub przykry, budzący miłe skojarzenia lub odrazę. Reagujemy nań bodźcowo, poddając się sile pierwszego wrażenia. Jego ważność kulturową potwierdza dwuetapowy proces dezodoryzacji, czyli eliminacji przykrych zapachów z przestrzeni publicznej i prywatnej, oraz aromatyzacji, wprowadzającej sztucznie wytworzone zapachy przyjemne. Zapachy otaczają nas i wpływają na naszą ocenę otoczenia. W tym sensie mają swój udział w tożsamości miejsca. Skojarzenie ulotności zapachu z atmosferycznością miejsca wskazuje, że powinien on być ujmowany jako ważny element atmosfery w rozumieniu Gernota Böhmego.


INFORMACJE O AUTORZE

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Ewa Nowak
Ciała w glorii. Z antropologicznego archiwum estetyzacji
DOI: 10.19205/45.17.7
103 – 117
PDF

Słowa kluczowe

somaestetyka |fizjognomika |splendor ciała |antropologia

Streszczenie

Archaiczne teksty i artefakty świadczą o tym, że ludzki wygląd, fizjonomię, sylwetkę, urodę, motorykę, a także funkcjonowanie ciała postrzegano jako „znaczące” w osobliwych kontekstach, które warto przypomnieć. Uprawiano między innymi rodzaj biometrycznej identyfikacji tudzież mantyki (kultury basenu Morza Śródziemnego) lub pozbawiano ciało atrybutów „funkcjonalnych”, by wydobyć jego „chwałę” w świetle eschatologii. Współcześnie splendor „idealnej” powierzchowności odrywa się od wszelkich znaczeń, zarówno tych, które są immanentne ciału (na przykład życie wewnętrzne), jak i tych, które mogłyby je „transcendować”. Jest on pusty, jak podkreśla Giorgio Agamben.


INFORMACJE O AUTORZE

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Piotr Orlik
Kryzys Lwa Tołstoja z lat 1874–1879 ukazany przez pryzmat uobecniania indyferencji
DOI: 10.19205/45.17.8
119 – 141
PDF

Słowa kluczowe

sztuka |kryzys |literatura |Lew Tołstoj |sens życia |koncepcja uobecniania indyferencji |antycypacja indyferencji

Streszczenie

W latach siedemdziesiątych XIX wieku spełniają się marzenia Lwa Tołstoja z młodości. Wojna i pokój oraz Anna Karenina przyniosły pisarzowi uznanie i sławę literacką, w Jasnej Polanie kwitnie życie jego rodziny, a on sam jest w pełni sił witalnych i twórczych. Choć zewnętrzne okoliczności są nad wyraz pomyślne, przeżywa on silny kryzys i w wyznaniach z 1879 roku daje wyraz poczuciu załamania fundamentów swego życia. W artykule kryzysowe przeżycia Tołstoja interpretowane są w perspektywie rozwijanej przez autora w innych tekstach koncepcji uobecniania indyferencji, co pozwala między innymi ująć ich: (1) wymiar uniwersalny (stanowią przejaw aktów antycypacji indyferencji podejmowanych przez innych artystów i myślicieli); (2) specyfikę (dręczące pytanie „po co?” obejmuje kwestie literatury i życia rodzinnego); (3) ograniczenia (pisarz w Spowiedzi z 1879 roku w radykalny sposób przeprowadza antycypację indyferencji, ale w zaawansowanym stadium porzuca tę drogę); (4) związki z dziełami wcześniejszymi (Anna Karenina) i późniejszymi (Śmierć Iwana Ilicza, Co to jest sztuka?); (5) dalszy ciąg (kontynuację przerwanego w 1879 roku procesu antycypacji indyferencji) w nieukończonym opowiadaniu, które powstawało w latach 1890–1898 (Ojciec Sergiusz).


INFORMACJE O AUTORZE

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Andrzej Marzec
Martwy język greckiej „Nowej Fali” – filmowe strategie Yorgosa Lanthimosa
DOI: 10.19205/45.17.9
143 – 153
PDF

Słowa kluczowe

język |porządek symboliczny |Jacques Lacan |martwy podmiot |grecka „Nowa Fala”

Streszczenie

Autor charakteryzuje nowe, nieprzebadane do tej pory w świecie sztuki współczesnej zjawisko „Nowej Fali” w kinie greckim. Twierdzi, że przyczyna międzynarodowego sukcesu greckich filmów nie leży jedynie w surowej, oszczędnej estetyce, wykorzystywanej przez większość tamtejszych reżyserów, lecz spowodowana jest także nietypowym użyciem języka. Skupia się na kinie Yorgosa Lanthimosa, głównego przedstawiciela tego nowatorskiego nurtu, interpretując go za pomocą narzędzi oraz pojęć psychoanalizy lacanowskiej.


INFORMACJE O AUTORZE

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Anna Ziółkowska-Juś
Doświadczenie estetyczne w świecie późnej nowoczesności. W horyzoncie hermeneutyki Gianniego Vattimo
DOI: 10.19205/45.17.10
155 – 174
PDF

Słowa kluczowe

doświadczenie estetyczne |Gianni Vattimo |sztuka współczesna |hermeneutyka

Streszczenie

W artykule zanalizowana zostaje rozwijana w horyzoncie hermeneutyki Gianniego Vattimo koncepcja doświadczenia estetycznego. Przywołane są poglądy Fryderyka Nietzschego, Martina Heideggera i Waltera Benjamina, z których Vattimo czerpał inspiracje. Rozważania koncentrują się wokół tezy głoszącej, że doświadczenie estetyczne sztuki współczesnej, powodując dezorientację i wyobcowanie, „osłabia” metafizyczny sposób myślenia, a także ugruntowane na nim „realność” i tożsamość odbiorcy. Oddziaływanie sztuki współczesnej okazuje się jednak pozytywne, gdyż daje sposobność do wykształcenia nowego rodzaju wrażliwości, związanej z otwartością na to, co różnorodne, zdarzeniowe, zmienne, inne, fragmentaryczne, kruche, niepełne i przemijające. Doświadczenie estetyczne zostaje ujęte na tle zjawisk charakterystycznych dla późnej nowoczesności. Podjęty zostaje również problem ambiwalentnej roli techniki i mass mediów w procesie „osłabiania” fikcyjnych realności.


INFORMACJE O AUTORZE

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Pobierz cały numer
1 – 178
PDF
Instytut Filozofii
Grodzka 52
e-ISSN 2544-8242
Uniwersytet Jagielloński
31-044 Kraków