Słowa kluczowe

Streszczenie

U schyłku 1927 r. ukazała się w języku niemieckim biografia Stanisława Augusta pióra Ottona Forsta-Battaglii, historyka, literata i literaturoznawcy polsko-austriackiego. Wywołała ona duży rezonans nie tylko wśród historyków, ale i w szerszych kręgach inteligencji, jako próba rehabilitacji ostatniego króla Rzeczypospolitej. Recenzenci dzieła zwracali uwagę na końcową apostrofę do monarchy. „Stanisławie Auguście – pisał w niej Forst-Battaglia – łagodny, dobrotliwy, godny pożałowania człowieku; władco lękliwy, słaby i ulegający! Dzieło twoje wszystkich w końcu przetrwało (...); świat cały za jego musi poczytać zasługę, że uratował naród polski dla zachodniej cywilizacji. (...) Przebaczenie dla słabej woli, cześć dla promiennego rozumu, podziw dla wspaniałego posiewu, który był dziełem Poniatowskiego, a dzięki któremu, choć stał się król z powodu mocy zawistnego losu grabarzem polskiej państwowości, był równocześnie, przez swój świadomy czyn, wskrzesicielem polskiej narodowości”...

Słowa kluczowe

Streszczenie

Panowanie Stanisława Augusta to okres inicjatyw artystycznych, które zarówno w części zrealizowanej, jak i pozostałej wyłącznie na papierze zostały w znacznym stopniu opisane i opracowane. Pragnę zająć się źródłami ikonograficznymi, które ze względu na wielowiekową tradycję reprezentacji władzy uznać można za repertuar tradycyjny. Tradycyjny i konserwatywny zarazem, bowiem sfragistyka, falerystyka (nauka o orderach), heraldyka, numizmatyka i medalierstwo to dziedziny w mniejszym stopniu niż wystrój apartamentów reprezentacyjnych ulegające modom i arbitralnym decyzjom panujących...

Streszczenie

Wielowyznaniowa i wielokulturowa Rzeczpospolita 2. połowy XVI w. to państwo, w którym środowiska innowierczej, tj. protestanckiej i prawosławnej, szlachty, równouprawnione z katolikami na podstawie konfederacji warszawskiej z 1573 r., odgrywały bardzo ważną rolę polityczną. Jednak w efekcie sukcesów kontrreformacji w XVI w. oraz wspieranej przez władze państwowe polityki katolickiej konfesjonalizacji w XVII w., upadło polityczne znaczenie innowierczej szlachty, a w 2. połowie XVII i 1. połowie XVIII w. coraz mniej liczni innowiercy (szlachta prawosławna zanikła niemal całkowicie), coraz częściej uznawani za „ciało obce”, a nawet zagrożenie dla katolickiego państwa, poddawani byli szykanom.

Słowa kluczowe

Streszczenie

Stanisław August to jedna z najbardziej kontrowersyjnych postaci na tronie polskim. Od ponad 200 lat budzi spory wśród historyków, publicystów, czasem wywołując wręcz ogólnonarodowe debaty. Tyle czasu ścierają się z sobą dwie legendy ostatniego króla Polski – czarna i biała: z jednej strony króla zdrajcy, bezwolnego kochanka Katarzyny, z drugiej – władcy, który wbrew wszelkim przeciwnościom starał się modernizować i ratować kraj. Ich początki sięgają na dobrą sprawę dnia koronacji Stanisława Antoniego Poniatowskiego na króla Rzeczypospolitej, a kształtowano je – często w pełni świadomie – przez cały okres jego panowania...

Słowa kluczowe

Streszczenie

To, że wprowadzenie na polski tron stolnika litewskiego Stanisława Poniatowskiego było dziełem Rosji, jest faktem znanym. Niedwuznacznie stwierdziła to sama imperatorowa Katarzyna II, gdy we wrześniu 1764 r. pisała do jednego ze swoich najbliższych współpracowników, szefa Kolegium Spraw Zagranicznych Nikity Panina: „Gratuluję Panu króla, którego zrobiliśmy”...

Słowa kluczowe

Streszczenie

Wedle utrwalonego od schyłku XIX w. schematu wydarzeń prowadzących do rozbioru siłą sprawczą były Prusy. W uproszczeniu schemat ów opisywano tak: u źródeł rozbioru miały leżeć pruskie zakusy na polskie ziemie i podchody czynione wobec Rosji. Mimo że wspólnym interesem Rosji i Prus było utrzymanie Polski w słabości, odmienne były dalekosiężne interesy obu mocarstw w odniesieniu do Rzeczypospolitej. Prusy chciały przyrostu swego terytorium, Rosja zaś utrzymania całej Polski pod swą wyłączną dominacją...

Słowa kluczowe

Streszczenie

Skąd ten tytuł? Nie wiem, kto pierwszy określił w ten sposób ich relację: król czy ona sama? Mogła pojmować w ten sposób swoją misję. Czy rzeczywiście zasłużyła na miano królewskiej guwernantki? Najpierw trzeba się przyjrzeć jej kwalifikacjom: kim była pani Geoffrin? Gospodyni słynnego paryskiego „salonu”, królowa „towarzystwa” zbierającego się w jej kamienicy przy ulicy Świętego Honoriusza (Saint-Honoré). Zdaniem romantycznego krytyka Sainte-Beuve’a to ona wykreowała jakość, która stała się archetypem XVIII-wiecznego salonu...

Słowa kluczowe

Streszczenie

Wybitny XIX-wieczny historyk czasów stanisławowskich, a zwłaszcza Sejmu Wielkiego, Walerian Kalinka sformułował pogląd na temat propagandy króla Stanisława Augusta w odniesieniu do I rozbioru Polski i na forum sejmu lat 1773–1775. Pogląd ten, z którym zresztą się nie zgadzam, niech będzie punktem wyjścia niniejszych rozważań. „Przy szczęśliwym zbiegu okoliczności można było pozbyć się opieki jednego mocarstwa – dowodził ksiądz Kalinka – ale trzem wydrzeć na powrót odstąpione ziemie to już nierównie trudniejsza...

Słowa kluczowe

Streszczenie

Opinia o bujnym rozwoju różnych dziedzin kultury i życia kulturalnego w czasach panowania Stanisława Augusta należy do obiegowych sądów na temat 2. poł. XVIII w. Król jako troskliwy opiekun poetów, artystów i uczonych – taki konterfekt ostatniego monarchy utrwalił się w świadomości historycznej. Dzięki badaniom historyków kultury, literatury, varsavianistów dużo wiemy o jego działalności w tej dziedzinie, wiele też napisano o dokonaniach wspieranych przezeń artystów i pisarzy. Wydaje się jednak, że posługując się etykietą „ministra kultury”, niejako upraszczamy sprawę zasług Stanisława Augusta w tej sferze, a samą sytuację kultury w epoce stanisławowskiej traktujemy jako jednorodną i niezmienną. Tymczasem bliższe wejrzenie w tę dziedzinę życia polskiego w XVIII w. pozwala stwierdzić, iż rzeczy miały się całkiem inaczej...

Słowa kluczowe

Streszczenie

W XVIII stuleciu czynnikiem rzutującym na niemiecko-polskie relacje, tym samym decydującym o nastawieniu opiniotwórczych ośrodków w Niemczech, stała się unia polsko-saska. Zainteresowanie Rzecząpospolitą ze strony elit niemieckich, w tym intelektualnych kręgów w Saksonii, osiągnęło wówczas apogeum. Po wygaśnięciu unii w 1763 r., w dobie panowania Stanisława Augusta, relacje ze wschodnią sąsiadką pozostały w centrum zainteresowania tak dworów, niemieckiej arystokracji, jak kręgów mieszczańskich...

Słowa kluczowe

Streszczenie

Pierwszy rozbiór był szokiem dla wszystkich państw Europy, poza, oczywiście, trzema mocarstwami, które Rzeczpospolitą rozgrabiały, ale dla Polaków stanowił groźne memento. Rozumiano, że skoro raz taki rozbój okazał się możliwy i nie wywołał reakcji dwóch pozostałych potęg, Anglii i Francji, w przyszłości może się powtórzyć. Przed tym trzeba było się zabezpieczyć...

Słowa kluczowe

Streszczenie

Rosnące napięcie w stosunkach rosyjsko-tureckich sprawiło, iż w 1786 r. kolejna wojna między Rosją a Turcją wydawała się coraz bardziej prawdopodobna. Latem tego roku, niemal sześć miesięcy po tym, gdy do Warszawy dotarły wieści o planowanej podróży Katarzyny II na Krym, Stanisław August powziął zamiar spotkania się z imperatorową i polecił Augustynowi Debolemu rozpocząć starania o jego zaaranżowanie. Celem spotkania było przedstawienie jej projektu militarnego sojuszu antytureckiego. W zamian król oczekiwał zgody na przeprowadzenie ograniczonych reform umożliwiających zbudowanie większej i koniecznej do działań wojennych armii, a w rezultacie wzmocnienie państwa i królewskiej władzy...

Słowa kluczowe

Streszczenie

Konstytucja 3 maja 1791 r. przeszła do historii i mitologii polskiej w aurze „cudu Opatrzności Boskiej”, jak to ujął Stanisław August. Do tej aury, rozciągniętej potem na całość pamięci o Sejmie Wielkim, przyczyniło się poparcie udzielane polskiej rewolucji przez większą część duchowieństwa polskiego oraz – ostrożniej – przez papieża Piusa VI. Jednak wcześniejsze decyzje sejmu – zwłaszcza zabór majątków biskupstwa krakowskiego i obrócenie jego dochodów na powiększenie wojska – groziły schizmą między Rzecząpospolitą a Stolicą Apostolską...

Słowa kluczowe

Streszczenie

Jeśliby wziąć do ręki angielskie lub francuskie gazety z maja 1791 r. i szukać w nich doniesień z Polski, należałoby patrzeć pod tytułami Revolution in Poland, La révolution de Pologne. Tak mówili o niej i pisali także sami Polacy, marszałek Małachowski ogłosił 3 maja „dniem rewolucyi w rządzie”, a 9 maja 1791 r. poseł wileński Tadeusz Korsak, ten sam, który później miał razem z Jakubem Jasińskim stać „na szańcach Pragi, na trupach Moskali”, zażądał w sejmie, „aby napisać prawo wszelkich odtąd rewolucyj zakazujące”. To osobliwe żądanie sugerujące, iż rewolucję można rozpatrywać w kategoriach prawa – co więcej, można jej prawnie zabronić – brzmi niewątpliwie prowokacyjnie, zaś jeśli zważyć na wydarzenia wielkich rewolucji europejskich od wieku XVIII po XX, wręcz absurdalnie...

Słowa kluczowe

Streszczenie

Lata Sejmu Wielkiego 1788–1792 to jedyny okres suwerenności Rzeczypospolitej w czasach stanisławowskich, w którym obywatele Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego mogli decydować o swoich sprawach. Zarazem poza elekcją 1764 r. i wyniesieniem Stanisława Antoniego Poniatowskiego na tron, poza insurekcją kościuszkowską 1794 r. i wymuszoną w 1795 r. abdykacją oraz aresztem domowym króla w Grodnie i wywiezieniem do Petersburga są to chyba lata najważniejsze, najwięcej znaczące w jego życiu oraz w dziejach państwa i narodu tej epoki...

Słowa kluczowe

Streszczenie

Kolekcjonerstwo sztuki było jedną z największych pasji Stanisława Augusta, a zbiór ulubionych obrazów znalazł się wśród niewielu przedmiotów, które towarzyszyły królowi aż do śmierci. Starannie wybrane przy pomocy pierwszego malarza i najważniejszego doradcy w sprawach artystycznych, Marcella Bacciarellego, ozdobiły ściany Pałacu Marmurowego i stały się ważnym elementem życia towarzyskiego, jakie zdetronizowany monarcha prowadził w Petersburgu...

Słowa kluczowe

Streszczenie

Postać i kariera Michała Jerzego Poniatowskiego ze wszech miar zasługują na gruntowne przebadanie i ponowne spojrzenie w świetle materiałów źródłowych odkrytych przez dr Angelę Sołtys w Archiwum Księży Misjonarzy na Stradomiu w Krakowie. Zadaniem niniejszego tekstu jest przedstawienie postaci Michała Poniatowskiego do końca Sejmu Czteroletniego pod kątem jego partnerstwa ze starszym bratem, królem Stanisławem Augustem...

Słowa kluczowe

Streszczenie

Jest paradoksem, że historycznej reputacji prymasa Poniatowskiego najbardziej zaszkodziły czyny, których nigdy nie popełnił. Spora w tym zasługa propagandy insurekcyjnej, która zrobiła niemało, aby zdyskredytować pamięć tego hierarchy, a jej wpływ zarówno na beletrystykę historyczną, jak i literaturę naukową utrzymuje się do dzisiaj. Bezpośrednio po zgonie Poniatowskiego w sierpniu 1794 r. krążyła plotka o tym, że warszawska ulica zażądała przyspieszenia wymiaru sprawiedliwości na prymasie, co stało się przyczyną jego jakoby samobójczej śmierci...

Słowa kluczowe

Streszczenie

Ktoś kiedyś wyraził opinię powtarzaną niejednokrotnie, że gdyby Stanisław August zmarł po uchwaleniu Konstytucji 3 Maja, a przed wojną polsko-rosyjską 1792 r., nie byłoby jego tak uporczywej i niemal wszechobejmującej czarnej legendy. Do historii przeszedłby jako jeden z najznakomitszych i na pewno najświatlejszych monarchów, któremu Rzeczpospolita zawdzięczała nie tylko odnowienie i rozwój kultury, sztuki, oświaty, ale także odrodzenie państwa, jego instytucji, zbliżanie do bardziej zaawansowanego cywilizacyjnie Zachodu, odbudowywanie służby dyplomatycznej, wreszcie gospodarki. Pogląd ten podzielam...

Słowa kluczowe

Streszczenie

8 marca 1842 r. Adam Mickiewicz rozpoczął omawianie sytuacji stanisławowskiej Rzeczypospolitej. O kulturze i ważnych wydarzeniach historycznych rozgrywających się od połowy XVIII w. mówił już od kilku tygodni. 8 marca przypadał we wtorek – a wykłady z literatury słowiańskiej w Collège de France odbywały się właśnie we wtorki i piątki. Zastrzegłszy się, że „epoka Stanisława Augusta nie zajmie nas długo”, Mickiewicz rozpoczął obszerną i barwną opowieść o początkach panowania ostatniego władcy, o rozwoju oświaty, losach Biblioteki Załuskich, o konsekwencjach konfederacji barskiej i porwania króla oraz o reformach przeprowadzanych na różnych polach działalności społecznej, ekonomicznej czy wręcz przemysłowej...

Słowa kluczowe

Streszczenie

Urzędy dworskie (tzw. dygnitarie) w Rzeczypospolitej doby Stanisława Augusta były dwojakiego rodzaju. Tradycyjne, sięgające średniowiecza, miały już w zasadzie charakter tytularny. Chorążowie, podczaszy, stolnicy, krajczy, koniuszy itp. sprawowali swe funkcje praktycznie tylko w okresie wielkich uroczystości, w rzeczywistości w czasie koronacji, bo nie było hołdów lennych, uczt weselnych, chrzcin i innych ważnych fet. Niektóre urzędy państwowe dotyczyły również dworu królewskiego. Marszałek wielki koronny lub litewski był odpowiedzialny za bezpieczeństwo monarchy i sprawował opiekę nad miastem rezydencjonalnym, był mistrzem ceremonii na dworze...

Słowa kluczowe

Streszczenie

Sztuki piękne, którym Stanisław August poświęcał tak zaskakująco wiele uwagi i czasu nawet w najtrudniejszych momentach swego panowania, były w równym stopniu przedmiotem jego zainteresowania jako miłośnika kolekcjonera, jak i narzędziem propagandy; środkiem do budowania prestiżu – takim było w nowożytnej Europie gromadzenie możliwie najwspanialszej kolekcji – a także świadomego kształtowania obrazu własnej osoby i rządów. Temu ostatniemu służył oryginalny, głęboko przemyślany program ideowy wystroju rezydencji, przede wszystkim Zamku Warszawskiego i pałacu w Łazienkach...

Słowa kluczowe

Streszczenie

Panowanie Stanisława Augusta, pełne tragicznych dla Rzeczypospolitej wydarzeń, odbiło się w sztuce szerokim echem. Szczegółowa analiza obiektów z tego okresu wyłania nie dość jeszcze rozpoznany obraz Stanisława Augusta jawiącego się jako rex infelix – uginający się pod ciężarem władzy i z trudem usiłujący sprostać jej wyzwaniom król nieszczęśliwy. Niniejszy artykuł ma na celu przybliżenie niektórych tych przedstawień i zaprezentowanie ich w nowym świetle, ze szczególnym uwzględnieniem wspomnianego toposu...