Słowa kluczowe

muzyka średniowiecza |polskie pieśni średniowieczne |O Maria mater Christi – O Maryja matko Boża

Streszczenie

Pieśń O Maryja, matko Boża jest przekładem łacińskiego tekstu O Maria, mater Christi. Zachowała się unikatowo w maryjnym tomie Graduału tarnowskiego przechowywanego w Książnicy Cieszyńskiej (ms. DD I 28). Łacińska wersji powstała pod koniec XIV w. w Czechach, a jej autorstwo jest przypisywane niejakiemu Závišowi. Należy do repertuaru utworów o specyficznej stylistyce (przeplatanie fragmentów melizmatycznych i sylabicznych), formie (nawiązania do sekwencji/leich) i charakterze tekstu (elementy modlitewne) tworzonych w środowisku średniowiecznych scholarów, które niedawno opisał i wydał krytycznie ze źródeł śląskich, niemieckich i czeskich Jan Ciglbauer (Carmina clericorum, 2020).

„Cantilena” O Maria, mater Christi zachowała się także m.in. w trzech źródłach pochodzących z Małopolski: antyfonarzu z katedry wawelskiej (ms. 48), graduale z Biblioteki Jagiellońskiej (ms. 1267) i wspomnianym graduale tarnowskim (w wersji łacińskiej i polskiej). Antyfonarz przekazuje również drugą część - „strofę” pieśni, która znana jest tylko z dwóch innych źródeł (troparium z Lubeki, kancjonał ze Środy Śląskiej) i która wykazuje uderzające zbieżności z wierszem Cum iubemur et tenemur zachowanym we wrocławskim rękopisie z XV w. (Londyn, British Library, Add. 18922).

W rękopisach 1267 oraz DD I 28 tekst pierwszej części zawiera interpolacje nieznane ze źródeł czeskich i niemieckich, które pojawiają się także w przekładzie na język polski w pieśni O Maryja, matko Boża. Tekst polski nie jest jednak wiernym przekładem wersji łacińskiej utworu z tego samego rękopisu cieszyńskiego, co zdaje się świadczyć, że tłumacz korzystał z innej redakcji tekstu. Można stąd wysnuć wniosek, że pieśń polska z Graduału DD I 28 nie powstała na potrzeby kolegiaty tarnowskiej lecz była szerzej rozpowszechniona w tradycji kościoła polskiego.

Słowa kluczowe

Carmelites |Greater Poland Province |Elias a Monte Carmeli |Theophilus a S. Dorotea |eighteen-century music

Streszczenie

This article deals with the musical culture of the Carmelites of the Ancient Observance in the territory of Greater Poland in the 18th century and has been prepared on the basis of archival materials stored in Polish and foreign archives. In 1743, the monastic authorities of the Greater Poland Province introduced a decree according to which secular musicians were to be removed from Carmelite ensembles. The text therefore identifies those Carmelite centres where vocal and instrumental ensembles were active in the 18th century (Poznań, Markowice, Gdańsk, Kcynia, Obory, Drohobycz and Płońsk, as well as previously unknown information about the Carmelite ensemble in Warsaw), and lists the musicians associated with these ensembles (Kapellmeisters, organists and other musicians). Special attention was paid to composers and copyists. In the course of the research, many details have been established about the life of Elias (Elias a Monte Carmeli), who served as Kapellmeister in Poznań for many years, his civilian name (Jan Matalski) has been indicated, and information about the sources for his works has been summarised. Attention was drawn to the figure of Fabian of St Valentine (Valentinus Winkler), who, while he was Kapellmeister and organist, probably also composed. In addition, a profile of Teofil a S. Dorothea, who was Kapellmeister in Markowice and Warsaw and a copyist of works such as arias by Hasse and Pergolesi, is presented. In identifying the organists active in the Carmelite Province of Greater Poland, reference is made to the terms 'organista choralis' and 'organista figuralis' found in monastic sources and the duties of organists known from the printed Ceremonial of 1766 are indicated.

Słowa kluczowe

rękopis |Raoul Koczalski |koncert fortepianowy |źródła |autograf |Koncert fortepianowy h-moll op. 79 |wirtuoz |muzyka XIX wieku |muzyka fortepianowa

Streszczenie

Raoul Koczalski, polski pianista i kompozytor, uczeń Karola Mikulego (wychowanka samego Chopina), zasłynął przede wszystkim jako wirtuoz fortepianu, znakomity wykonawca dzieł Fryderyka Chopina. Mniej znany jest dzisiaj jego dorobek kompozytorski. Tymczasem Koczalski jest autorem bogatej twórczości, obejmującej dzieła różnych gatunków, w tym twórczość fortepianową, symfoniczną, a nawet operową. Jest także autorem aż 6 koncertów fortepianowych, z których najmniej wiadomo było dotąd o jego pierwszym dziele w tym gatunku, Koncercie fortepianowym h-moll op. 79.

Artykuł stanowi prezentację praktycznie pomijanego dotąd w omówieniach na temat twórczości Raoula Koczalskiego, nigdy niepublikowanego I koncertu fortepianowego h-moll op. 79. Zawiera krótkie przedstawienie genezy dzieła w dorobku pianisty i kompozytora, refleksję nad rozwojem jego twórczości kompozytorskiej w kontekście stosunkowo krótkotrwałej edukacji artystycznej, w końcu opisuje mało znane, a niezwykle bogate materiały źródłowe tej kompozycji znajdujących się w zbiorach Staatliches Institut für Musikforschung w Berlinie. Na podstawie tych źródeł umiejscawia koncert w dorobku kompozytorskim Koczalskiego oraz umożliwia jego datowanie.

Artykuł powstał dzięki stypendium Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego na promocję kultury na rok 2023.

Słowa kluczowe

Edvard Grieg |Henrik Ibsen |Peer Gynt op. 23 |muzyka sceniczna |gatunki muzyczno-teatralne |muzyka norweska

Streszczenie

Artykuł zestawia ze sobą wybrane narracje historycznoteatralne i historycznomuzyczne interpretujące rolę muzyki scenicznej op. 23 Edvarda Griega, stworzonej na potrzeby prapremiery Peera Gynta Henrika Ibsena (1876), w recepcji tego utworu i ustanawianiu jego znaczenia. W pierwszej części przedstawiono współpracę amatorskich i profesjonalnych środowisk muzycznych i teatralnych, które tworzyły norweski teatr jako miejsce konstruowania tożsamości narodowej, oraz wprzęgnięte w ten cel tradycje muzyczno-teatralne, ze szczególnym uwzględnieniem popularnego gatunku syngespill. Omówiono także muzyczne doświadczenia Ibsena zgromadzone w trakcie dziesięcioletniej pracy w teatrach w Bergen i w Christianii, które wpłynęły na jego oczekiwania wobec kompozytora. Druga część jest poświęcona formom współpracy Griega ze środowiskiem teatralnym w Christianii. W trzeciej części w centrum uwagi są istotne ogniwa procesu powstawania prapremierowej inscenizacji: list Ibsena do Griega jako świadectwo muzyczno teatralnej wyobraźni pisarza, list Griega do dyrygującego prawykonaniem Johana Hennuma jako dowód troski kompozytora o teatralne działanie muzyki, rola doświadczonego w inscenizowaniu utworów muzyczno-dramatycznych i oper reżysera Ludviga Josephsona jako autora całościowej koncepcji prapremiery, która miała przyciągnąć do teatru szeroką publiczność. W ostatniej części określono czynniki wpływające na performatywną otwartość i siłę oddziaływania muzyki do Peera Gynta stworzonej przez Griega w wielu wariantach i funkcjonującej od początku w rozmaitych kontekstach. Zestawienie historycznoteatralnych i historycznomuzycznych narracji przekonuje, że Peer Gynt Griega jako dzieło artystyczne, fenomen kulturowy i przedmiot refleksji naukowej stanowi materiał, który w nowym świetle mogą ukazać badania o charakterze interdyscyplinarnym. Uzupełnieniem artykułu jest aneks zawierający przekład omawianego w drugiej części listu Ibsena do Griega z 23 stycznia 1874 roku.

Słowa kluczowe

niematerialne dziedzictwo kulturowe |kolędowanie życzące |dunajowanie |pieśni dunajowe |tradycje muzyczne Lubelszczyzny |biłgorajski folklor

Streszczenie

Poniższy tekst jest próbą skonfrontowania dwóch odległych w czasie i przestrzeni sytuacji dokumentowania tradycji muzycznych. Zwyczaj dunajowania stanowi dobry przykład na ukazanie jak pojęcie terenu zmieniało się w czasie i jak dokumentowanie tradycji muzycznych wpływało na teren. W artykule wykorzystano dostępne dokumentacje w postaci nagrań audio/video, zapisów słownych i nutowych, opisy słowne zwyczaju oraz wypowiedzi informatorów. Uwzględniono także informacje o badaczach, jako osobach, które w różny sposób i w różnym stopniu nasiąkały wpływem lokalnych tradycji lub też starały się wpływać na owe społeczności i wykonywany repertuar. Ograniczono się do dwóch najbardziej odległych w czasie perspektyw tj, „pierwszej fali” dokumentacji jako pokłosia występu Zespołu „Dunajników” na festiwalu w Kazimierzu, zwieńczonego otrzymaniem nagrody głównej Baszty oraz „ostatniej fali” funkcjonowania zwyczaju dunajowania w postaci przeglądu „Lubelszczyzna Dunajuje”. W artykule określono czym, z perspektywy dotychczasowych badań etnolingwistycznych i kulturoznawczych, jest dunajowanie. Ukazano kontekst kolędowania życzącego, jego symbolikę i funkcje. Opisano pierwsze dokumentacje (nagrania i zapisy) oraz współczesne formy praktykowania. Minione edycje stanowią cenny materiał do analizy, zarówno repertuaru słowno-muzycznego i przemian jakim ulega, ale także społecznych uwarunkowań jakim podlega ze względu na zmianę sytuacji folklorystycznej. Dokumentowanie w XX wieku stanowiło cel badawczy, efektem którego stały się publikacje zasadniczo o naukowym charakterze. Współczesne dokumentowanie folkloru, mimo olbrzymich możliwości sprzętowych, sprawia problemy metodologiczne dla sięgających po nowe źródło etnomuzykologów.

Słowa kluczowe

Internet |e-teren |internetowe pole badań |wirtualne pole badań |badania w sieci

Streszczenie

Artykuł ma charakter przeglądowy. Autorka podejmuje w nim tematykę, która dotychczas nie została poddana refleksji w polskiej literaturze etnomuzykologicznej: zjawisko prowadzenia etnomuzykologicznych badań terenowych w Internecie – e-terenie. Zagadnienie przedstawione jest zarówno z perspektywy polskiej jak i ogólnoświatowej. Na podstawie literatury tematu, w szczególności anglojęzycznej, wspomagając się wypowiedziami polskich badaczy, z przeprowadzonej wśród nich krótkiej ankiety, autorka pokazuje w jaki sposób etnomuzykolog korzysta współcześnie z internetu, m.in.: w celu przygotowania wyjazdu terenowego, prowadzenia badań w sieci, zebrania materiałów, wiadomości oraz informacji czy utrzymania kontaktu z badanymi (by pogłębić dociekania bądź przekazać im zarejestrowane materiały).

Przedstawione zostały zarówno problemy metodologiczne (jak i co można badać; zasygnalizowano również możliwe techniki i sposoby badań), logistyczno-techniczne (kontakt z informatorami, dostęp do danych, identyfikacja interlokutorów), tożsamościowe (kim jest i jak czuje się badacz w sieci), jak również terminologiczne (omówienie współcześnie używanych terminów, w szczególności anglojęzycznych, określających etnomuzykologiczną praktykę badawczą w internecie). Zasygnalizowano też kwestie etyczno-prawne (rodo).

Powołując się na badania etnomuzykologiczne, przeprowadzone w trakcie pandemii, autorka pokazuje także, w jaki sposób epidemia Covid-19 zmieniła życie etnomuzykologów, jakie badania i w jaki sposób prowadzono oraz czy i w jaki sposób modyfikowano sposób pracy w zmienionych warunkach.

Słowa kluczowe

organy |Władysław Żeleński |25 Preludiów op. 38 |fisharmonia

Streszczenie

Zbiór 25 Preludiów op. 38 Władysława Żeleńskiego (1837–1921) należy do najważniejszych polskich kompozycji na organy i fisharmonię. Dzieło w zamierzeniu autora miało pełnić rolę podręcznika zarówno do nauki gry, jak i studiowania kompozycji. Ponadto zbiór miał służyć do muzykowania domowego na fisharmonii, jak też do wykorzystania podczas liturgii – ponieważ część preludiów została oparta o melodie polskich pieśni kościelnych. Z przedmowy autora wynika również, iż jednym z celów zbioru było podnoszenie poziomu kultury muzycznej wykonawców i słuchaczy. Wreszcie istnieją przesłanki, że autor traktował Preludia op. 38  jako syntezę swojego stylu kompozytorskiego. Do dnia dzisiejszego zbiór pełni w Polsce rolę jednego z podstawowych podręczników do nauki gry na organach.

W literaturze muzykologicznej, w tym w Zarysie Historii Muzyki Kościelnej ks. Edwarda Hinza, Encyklopedii Muzycznej PWM oraz Historii Muzyki Polskiej (Sutkowski Edition Warsaw), powielany jest pogląd jakoby autorstwo kilku Preludiów ze zbioru op. 38 należało do innych kompozytorów, bądź też, że kompozycje innych autorów dodano do zbioru 25 Preludiów jako dodatek.

W niniejszym artykule wykazano, że podważenie autorstwa Żeleńskiego dla wymienionej grupy preludiów nie ma uzasadnienia i jest najwyraźniej wynikiem pomyłki Jerzego Gołosa – muzykologa i autora wydanej w 1972 r. pierwszej monografii o polskich organach i muzyce organowej. Wskazano zarazem prawdopodobną przyczynę mylnej atrybucji autorstwa przyjętej przez J. Gołosa względem kilku preludiów Żeleńskiego. Wyjaśniono również pojawiające się w literaturze mylne datowanie pierwszej publikacji Preludiów op. 38 Żeleńskiego w wydawnictwie Kruziński i Lewi. Ponadto na podstawie adnotacji cenzury zawartych w niektórych wydaniach zbioru i informacji prasowych z II połowy XIX w. wykazano, że kolejne edycje Preludiów w wydawnictwie Gebethner i Wolff ukazywały się od 1897 lub 1898 r. do 1947 r. pod tym samym numerem wydawniczym „G. 1913 W.”, który z kolei w literaturze mylnie przyjmuje się za rzekomą datę drugiego wydania zbioru.

Słowa kluczowe

requiem |Renaissance polyphony |Johannes Ockeghem |Pierre de la Rue |Antoine Brumel |Dionisius Prioris |Pedro de Escobar |Antoine de Févin |Jean Richafort |Claudin de Sermisy |Missa pro defunctis

Streszczenie

The review of a collection of essays devoted to the most important examples of the Renaissance Requiem edited by David J. Burn. The Book of Requiems, 1450-1550: From the Earliest Ages to the Present Period is the first volume of the 'Book of Requiems' series, which treats the Requiem as a specific genre, with its distinctive features and conventions and historical significance.

Słowa kluczowe

Fryderyk Chopin |uczniowie Chopina |kultura muzyczna Paryża |Paryż w I poł. XIX wieku

Streszczenie

Recenzja edycji listów Friederike Müller, przygotowanej do druku przez Utę Goebl-Streicher, w polskim przekładzie Barbary Świderskiej. Listy uczennicy Fryderyka Chopina są nieocenionym źródłem informacji o technice nauczania wielkiego kompozytora i jego sztuce pianistycznej, a także kroniką wydarzeń życia muzycznego Paryża połowy XIX wieku.

Słowa kluczowe

Zygmunt Mycielski |Archiwum Zygmunta Mycielskiego |archiwa kompozytorów polskich

Streszczenie

Recenzja dwóch tomów katalogu Archiwum Zygmunta Mycielskiego, opublikowanych jako 24 tom „Katalogu rękopisów Biblioteki Narodowej”, cz. 1 i 2. Oba tomy opracował Michał Klubiński. Część 1 obejmuje zbiór archiwaliów przekazanych Bibliotece Narodowej przez Barbarę i Jana Stęszewskich, depozytariuszy spuścizny kompozytora. Część 2 opisuje materiały odnalezione niespodziewanie w dawnym mieszkaniu Zygmunta Mycielskiego jesienią 2019 roku i przekazane do Biblioteki Narodowej przez bratanicę kompozytora Zofię Mycielską-Golik. Katalog jest bezcennym narzędziem do badań nad obszerną kompozytorską i piśmienniczą spuścizną Zygmunta Mycielskiego. 

Słowa kluczowe

socrealizm |Łagów |muzyka polska w czasach komunizmu

Streszczenie

Recenzja książki konferencyjnej 48 Konferencji Muzykologicznej Związku Kompozytorów Polskich „Granice wolności”, Łagów 2019. Omawiana publikacja złożona jest z osiemnastu tekstów oraz zapisu dyskusji panelowej, która odbyła się podczas konferencji.