Słowa kluczowe

Andrzej Panufnik |Eugeniusz Cękalski |Stanisław Wohl |polska muzyka filmowa do 1939 r. |piosenka w filmie

Streszczenie

Twórczość filmowa Andrzeja Panufnika z lat międzywojennych, choć skromna pod względem ilościowym (krótkometrażówki Warszawa jesienią i Trzy etiudy Chopina oraz pełnometrażowy film fabularny Strachy) odcisnęła ważny ślad na dziejach polskiego kina. Związana była bowiem z projektami, które realizowały ambitne postulaty artystyczne i społeczne oraz wykraczały poza mocno krytykowane standardy tzw. kina branżowego.

O brzmieniowym kształcie pierwszej z wymienionych, zrealizowanej w 1935 roku w reżyserii Leona Jeannota, krótkometrażówek wiadomo niewiele, gdyż jej kopia nie zachowała się do dziś, a sam Panufnik wspominał jedynie, że poprzez liryczną muzykę napisaną na 10 instrumentów chciał oddać kolory i nastroje jesieni. Nieco więcej tajemnic, choć film ten także został utracony, odkryć można w związku ze zrealizowanymi w roku 1937 Trzema etiudami Chopina. W poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie o rolę i zakres współpracy Panufnika z Eugeniuszem Cękalskim i Stanisławem Wohlem punktem wyjścia jest fakt, że kompozytor miał silne poczucie odpowiedzialności za ostateczny kształt krótkometrażówki (jako – jak wspominał – „współautor scenariusza” i pomysłodawca wielu rozwiązań w zakresie synchronizacji muzyki z obrazem), a tymczasem w jej „pokazowej” i nagrodzonej na festiwalu w Wenecji wersji nazwisko Panufnika zostało pominięte. Dokonane w niniejszym artykule omówienie tego filmu, prowadzi z jednej strony do wniosków na temat przyczyn „wyłączenia” kompozytora z grona jego twórców, z drugiej zaś – do próby rekonstrukcji ostatecznego kształtu formalnego Trzech etiud, łącznie z identyfikacją i określeniem następstwa poszczególnych, w eksperymentalny sposób skorelowanych z obrazem, utworów Chopina.

Trzecia odsłona pracy Panufnika na rzecz polskiego kina lat 30. związana z komponowaniem muzyki do Strachów (1938) w reżyserii Eugeniusza Cękalskiego i Karola Szołowskiego zrealizowanych na podstawie poczytnej powieści Marii Ukniewskiej, jest przedmiotem najbardziej wnikliwej uwagi. Ponieważ film zachował się do dziś, w artykule dokonano analizy jego zróżnicowanej pod względem stylistyczno-gatunkowym ścieżki muzycznej, ze szczególnym uwzględnieniem sposobu wykorzystania materiału zaczerpniętego z przewodniej piosenki oraz pozostałych motywów przypominających. Celem było określenie znaczenia stworzonej przez Panufnika ilustracji dla artystycznego i jednocześnie komercyjnego sukcesu Strachów.

Słowa kluczowe

Dymitr Szostakowicz |radziecka twórczość muzyczna do 1939 r. |kultura muzyczna Warszawy dwudziestolecia międzywojennego |recepcja muzyki rosyjskiej w Polsce

Streszczenie

Artykuł pokazuje historię wykonań utworów Dymitra Szostakowicza (I Symfonii, suity z baletu Złoty wiek, Koncertu fortepianowego i Preludiów fortepianowych op. 34) w Warszawie lat 1927-1939. Przytoczone zostały liczne recenzje na temat tych wykonań, opublikowane w prasie codziennej i periodycznej, reprezentującej różne linie polityczne. Poglądy krytyków na utwory Szostakowicza zostały przedstawione na tle toczącej się w Warszawie dyskusji na temat muzyki nowoczesnej i muzyki radzieckiej. Ideowe podłoże tej dyskusji zostało osadzone w kontekście skomplikowanych dziejów stosunków kulturalnych między Polską i ZSRR w XX-leciu międzywojennym.

Słowa kluczowe

Konrad Zawiłowski |Wiener Hofoper

Streszczenie

Konrad Zawiłowski (ur. 1880 r. w Krakowie, zm. 1952 w Berlinie) odznaczył się jako pierwszy polski muzykolog, absolwent Uniwersytetu Wiedeńskiego w 1902 r. Bardziej spektakularna była jednak jego kariera artystyczna. W 1903 r. debiutował na scenie Opery Warszawskiej, następnie występował w Teatrze Miejskim we Lwowie, po czym przez trzy sezony (1904–1907) był głównym barytonem wiedeńskiej Hofoper, do której zaangażowany został przez Gustava Mahlera. W tym czasie odznaczył się tez jako pierwszy Polak, solista Festspielhais w Bayreuth (1904 r.). 

Dziś postać Zawiłowskiego jest zapomniana, zarówno jako muzykologa, jak i artysty. Poświęcone Zawiłowskiemu hasło w Encyklopedii Muzycznej PWM jest wyjątkowo skromne i lakoniczne (bez podanej bibliografii). O Zawiłowskim nie pisano także z okazji Roku Moniuszkowskiego, choć jego praca doktorska poświęcona była właśnie Stanisławowi Moniuszce. Również w 2019 r. podczas wystawy zorganizowanej w Wiedniu z okazji jubileuszu 150-lecia Wiener Staatsoper (Hofoper) całkowicie zabrakło informacji na jego temat. Nieliczne wzmianki dotyczące Zawiłowskiego pojawiają się dziś w pojedynczych pracach. Celem niniejszego artykułu jest przypomnienie sylwetki Zawiłowskiego jako artysty śpiewaka, znanego zarówno polskim scenom operowym jak i wielu teatrom w Austrii i Niemczech. Postawione zostało też pytanie dotyczące wyboru przez Zawiłowskiego studiów muzykologicznych oraz kariery zawodowego śpiewaka. W badaniach nad życiorysem i karierą Zawiłowskiego zostały wykorzystane materiały zgromadzone w Archiv der Universität Wien, a przede wszystkim szereg czasopism wydawanych w Wiedniu, Berlinie, Warszawie, Lwowie i Krakowie. Autor posłużył się także afiszami teatralnymi oraz bazą internetową Wiener Staatsoper. W zdecydowanej większości dostarczają one całkowicie nieznanych dotąd informacji.

Badania zostały przeprowadzone w ramach projektu „Memorandum of Understanding” realizowanego przez Polską Akademię Nauk i Österreichische Akademie der Wissenschaften.

Słowa kluczowe

Michał Kazimierz Ogiński |Słonim |opera Filozof zmieniony |opera komiczna |opera polska

Streszczenie

Filozof zmieniony, komiczna opera o zabarwieniu dydaktycznym, jest jednym z pierwszych dzieł w tym gatunku w języku polskim. Po raz pierwszy kompozycja zostało zaprezentowana w karnawale 1771 roku w Słonimiu w teatrze nadwornym Michała Kazimierza Ogińskiego. Obecnie dysponujemy jedynie librettem opery anonimowo wydanym w Wilnie w 1771 i ponownie w 1779 roku. Wszystkie występujące w operze postacie – łącznie dwanaście – mają partie śpiewane. Libretto dzieła poprzedzone wstępem o charakterze dydaktycznym zawiera dwa wątki: liryczno-miłosny i satyryczno-humorystyczny. Ten drugi  przejawia się w sposobie oddania przez Ogińskiego postaci, co zostało spotęgowane poprzez nadanie większości bohaterów nazwisk znaczeniowych. Ogiński, być może inspirowany komediami Molièra, wprowadził ponadto do tekstu elementy realistyczno-satyryczne. Łącznie w operze umieszczono 16 fragmentów śpiewanych – 9 w I akcie i 7 w drugim: 10 arii (w tym jedna poprzedzona recytatywem), trzy duety, tercet, sekstet oraz końcowy chór. W Filozofie zmienionym wykorzystano dwie pieśni, niezauważone dotychczas przez muzykologów, pochodzące z sygnowanego nazwiskiem Ogińskiego zbioru z 1770 roku pt. Pieśni: Anetka oraz O Filozofii, które zostały wykorzystane w drugim akcie opery odpowiednio w scenie pierwszej i szóstej. Melodię pieśni Anetka oznaczoną jako „Aria” odnajdziemy ponadto w podręczniku nauki gry na skrzypcach z 1806, co dowodzi pewnej popularności opery Ogińskiego.  Podręcznik ów mieści melodie w większości zanotowane bez atrybucji autorskich, pochodzące z repertuaru końca XVIII wieku, m.in. kompozycje Ignacego Pleyela oraz fragmenty z oper prezentowanych na scenie warszawskiej, m.in. Cudu mniemanego Jana Stefaniego czy z bardzo popularnej wówczas opery Zośka czyli Wiejskie zaloty M. Kamieńskiego.

Publikacja finansowana w ramach programu Ministra Edukacji i Nauki pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki w latach 2020–2025”, nr projektu 11 H 18 0039 87.

Słowa kluczowe

muzykologia obliczeniowa |interaktywna analiza muzyczna |diagramatyka

Streszczenie

Repozytoria muzyczne zapisane w różnych formatach cyfrowych powstają z coraz większą dynamiką. Otwiera to szerokie możliwości badawcze, ale też wymaga od muzykologa nowych umiejętności pracy z dużymi zbiorami danych przy użyciu narzędzi cyfrowych, które ułatwiają przeszukiwanie obszernych korpusów muzycznych i coraz bardziej efektywnie służą analizie muzyki. Jakkolwiek zaproponowano już w tym zakresie wiele rozwiązań, wciąż istnieje potencjał lepszego zharmonizowania perspektyw badawczych muzykologii i informatyki, tak by wyniki analiz obliczeniowych były bardziej jednoznaczne, zrozumiałe oraz przedstawione w sposób umożliwiający ich dalsze przekształcanie. Konieczne jest również wyjście na przeciw potrzebom muzykologów i stworzenie interfejsów dedykowanych analizie muzycznej.

Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie nowych sposobów przetwarzania, wyświetlania i rozpatrywania danych muzykologicznych. Wybrane informacje muzyczne z fug BWV 846-869 Jana Sebastiana Bacha, wygenerowane za pomocą programów Humdrum Tools, music21 i Music Processing Suite (MPS), zostały przetworzone w relacyjną bazę danych oraz zwizualizowane za pomocą tzw. dashboardów (zbiorów graficznych reprezentacji danych) z wykorzystaniem oprogramowania Tableau Public. Zastosowane w projekcie interaktywne rozwiązania zostały zaprojektowane tak, aby obliczeniową analizę uczynić możliwie intuicyjną i prostą do zaadaptowania. Proponowane dashboardy analityczne nie narzucają badaczom sztywnych reguł pracy, a możliwość rekonfiguracji przedstawionych danych i zawężenia zakresu analizy wybranego utworu do dowolnej kombinacji głosów, motywów czy taktów zapewnia możliwość eksploracji zarówno na poziomie ogólnym, jak i szczegółowym. Projekt został stworzony w oparciu o założenia rozumowania diagramatycznego zaproponowanego przez Charlesa Sandersa Peirce'a, a wielość dodatkowych opcji pozostawionych do decyzji użytkownika stwarza warunki do generowania hipotez abdukcyjnych.

Słowa kluczowe

Wincenty Lessel |Franciszek Lessel |Puławy |badania genealogiczne

Streszczenie

Wincenty Lessel, pianista, kompozytor i dyrygent nadwornej kapeli książąt Czartoryskich w Puławach, urodził się w Czechach. Na podstawie skąpych informacji zawartych w życiorysie i korespondencji Wincentego Lessla Hanna Rudnicka-Kruszewska przedstawiła hipotezę, że przyszedł on na świat około 1740–1750 roku w mieście Jílové u Prahy. W wyniku kwerendy archiwalnej udało się odnaleźć metrykę chrztu muzyka, który przyszedł na świat w miejscowości Riegersdorf (dziś Modrá, dzielnica miasta Jílové u Děčína) jako syn Hansa Christopha Lössla, chałupnika – nie burgrabiego, jak podawał sam Lessel, i jego żony Rosiny. Został ochrzczony 17 czerwca 1756 roku w kościele parafialnym w Jílové u Děčína (Eulau). Wincenty miał siedmioro rodzeństwa. Byli to Hans Joseph, Christoph, Anton, Hans Franz, Franz (Anton), Ignatz, Maria Theresia, urodzeni w latach 1738–1753. Ich rodzice zmarli prawdopodobnie w latach 1759–1760. Najpewniej podczas wojny siedmioletniej lub niedługo po niej Lesslowie przenieśli się z Jílovégo do Drezna i dołączyli do zamieszkującej tam rodziny, w tym do Georga Alberta Lössla, późniejszego założyciela słynnej cukierni Lesslów w warszawskim Pałacu Saskim. Wraz z jego potomkami Wincenty Lessel w 1819 roku wystąpił o nadanie ich rodzinie indygenatu szlacheckiego.

Słowa kluczowe

Józef Elsner |Ludwik Letronne |Józef Dyzmański |polonez |drukarstwo muzyczne

Streszczenie

Przedmiotem komunikatu jest nieznany do niedawna Polonez C-dur Józefa Elsnera, skomponowany w 1821 roku na imieniny warszawskiego kupca Józefa Dyzmańskiego dla wykonania przez jego jedenastoletnią wówczas córkę, Józefę Dyzmańską, i wydany drukiem w warszawskiej oficynie Ludwika Letronne’a. Jedyny znany dziś egzemplarz poloneza wszedł w skład zbiorów Biblioteki Narodowej w Warszawie w 2016 roku, zakupiony jako część obszernego zbioru warszawskich druków nutowych z lat 1820-1829 opatrzonych wpisem własnościowym „Josephine”. Odnaleziony utwór jest piątym, obok dedykowanych Emilii Gumińskiej i Konstancji Tymowskiej, z grupy późnych polonezów Elsnera powstałych po niemal dziesięcioletnim okresie braku zainteresowania tym gatunkiem, i dzieli z nimi takie cechy jak wpływy stylu brillant czy nieco inne podejście do dynamiki formalnej, widoczne w zacieraniu trójdzielnej budowy głównej części poloneza przybliżającej ją ku binarnej koncepcji formy.

Słowa kluczowe

średniowieczne rękopisy |rękopisy dominikańskie |pieśni maryjne |poezja staropolska |Bolesław Erzepki |Tabulatura Jana z Lublina