Słowa kluczowe

Twardowski Samuel |"Wojna domowa z Kozaki i Tatary" |lost manuscript |edytorial problems |Alojzy Franciszek Kowalkowski

Streszczenie

The article presents the problems caused by the destruction in 1944 of the manuscript containing the copy of Samuel Twardowski’s entitled Wojna domowa z Kozaki i Tatary prepared under the author’s control. For the first part of the work, the basis for the edition must be the edition of the first part from 1660, published under the author’s control. For the second to the fourth part, the Kalisz edition was corrected by Alojzy Kowalkowski’s notes. The edition of Kalisz, as it was censored by the Jesuits from Kalisz for the needs of education in the colleges of the order, cannot constitute the basis for a new edition on its own. We only have the notes of Aloj­zy Kowalkowski, who compiled the manuscript with the Kalisz edition before World War II. As the individual copies of the Kalisz edition differ, relations between them should be established. Moreover, we do not know whether the burned manuscript was the basis for the Kalisz edition, or whether there is a copy of the work that was directly used by Jesuit printers. In the diocesan archives in Pelplin, the notes of Kowalkowski, which may be a handwritten copy of either a lost manuscript or the Kalisz edition. If they were a copy of the manuscript, could they become the basis for a new edition of parts II–IV of the work?

Słowa kluczowe

Julian Bartoszewicz |Gustaw Waliszewski |the Dziennik Warszawski |Warsaw historians |19th century epistolography

Streszczenie

This article discusses several aspects of Gustaw Waliszewski’s letters to Julian Bartoszewicz from 1853–1855, which today are part of the Archive of the Bartoszewicz family maintained by the State Archives in Łódź. The letters, spanning 163 sheets, have been studied from several perspectives: (a) biographical, which offers insight into the personality of the young man only just starting his academic career, who dreamt of becoming the “national Thierry”; (b) genetic, which treats the letters as material documenting the creative process associated with historical studies and writing columns for the Dziennik Warszawski periodical, and which described the beginner scholar’s struggles with censorship limitations; and (c) that of press research – related to the broadly discussed in the letters topics of the development of the Dziennik Warszawski, its rivalry with the Gazeta Warszawska, and the fight for influence in the countryside. A series of memoir articles by Julian Bartoszewicz devoted to Waliszewski offer additional context; they complement the whole in the place of the lost set of Bartoszewicz’ responses to Waliszewski.

Słowa kluczowe

filomaci |improwizacja |jamby |kod materialny |kod lingwistyczny |powtórzenie

Streszczenie

W tym artykule wskazuję związki filomackiej poezji okolicznościowej z improwizacją poetycką. Na podstawie analizy autografów dwóch wybranych utworów – Jambu dla Jana II Tomasza Zana i Odezwy spod stołu Teodora Łozińskiego – uzasadniam tezę, że jamby przedstawiane podczas imieninowych fet to przykłady improwizacji w piśmie. Analizowane utwory intensyfikują dwie najbardziej charakterystyczne cechy jambografii – zawrotną szybkość tworzenia (Zan) i wynikające z niej niedopracowanie, bylejakość wypowiedzi poetyckiej (Łoziński). Zwracam uwagę na uzupełnianie się kodów lingwistycznych i materialnych, tj. wzmożenie podanych cech zawartych w warstwie słownej utworów poprzez sposób ich zapisu w autografach. W części drugiej artykułu zastanawiam się nad możliwościami wprowadzania modyfikacji do utworów o improwizowanym charakterze – wprowa­dzam kategorię „poprawiania przez powtórzenie” i opisuję ją, odwołując się zarówno do Jambu dla Jana II i Odezwy spod stołu, jak i do innych tekstów pozostałych po filomackich fetach.

Słowa kluczowe

creative process |Snow Queen |Bogusława Sochańska |Hans Christian Andersen

Streszczenie

The article analyses the creative process of Hans Christian Andersen. The author focuses on the writer’s early years and then juxtaposes them with his mature creative period. The author draws attention to problems in interpreting the translated works, demonstrating their nature based on various endings of “The Snow Queen”. Then she analyses what, how and with what means Andersen wrote. The section devoted to Andersen’s journals analyses his goals and aspirations and how his travel records later translated into his literature. In the next part, she presents the process seen through the eyes of the writer himself and his critics. Her conclusions emphasise the intense sensuality of Andersen’s works, his connection with the spoken language and the writer’s late conviction that he managed to make good use of his God-given gifts.

Słowa kluczowe

editing |text origins |genetic criticism |Dzieci nędzy |Stanisław Przybyszewski

Streszczenie

The origins of Dzieci nędzy (1913) and the story of its writing offer interesting insights into the creative work of Stanisław Przybyszewski, the most prominent writer of the Young Poland period. The study has revealed, e.g., his aversion (or inability rather) to introduce radical modifications to already finished texts and that his literary efficiency increased the further he was from big cities. A collation of the novel and a reading of private documents have enabled me to ascertain that the final shape of Dzieci nędzy was to a large extent influenced by Przybyszewski’s personal complications and trying circumstances, which severely determined (or rather undermined) his writing process, as well as the interventions by his editor who demanded additions to the work, with which the writer always agreed and added several chapters. Those diligently developed corrections proved how important the editorial remarks of the need to improve the text were to the writer.

However, the most important discovery resulting from the textual study is that of the author’s decision to abandon his initial intention to author an epic poem in prose and shift to the novelistic form. That resolution, a kind of a surrender in the struggle with matter, proves Przybyszewski’s innovative approach to the novel and as a result of it Dzieci nędzy are an artistically interesting modern record of psychological states. In terms of structural and narrative solutions, it is clearly one of the most interesting novels by Przybyszewski.

Słowa kluczowe

Stanisław Ignacy Witkiewicz |modernism in Polish literature |improvisation in the novel |Jedyne wyjście

Streszczenie

In the article I have analysed the concept of improvisation recorded in Jedyne wyjście by Witkacy. He described the notion as unconstrained variation-based creation flowing from an inspired vision. Witkacy considered vision as the most fundamental source element of artistic theory and creative practice. I have also analysed the traces of improvisation in the manuscript of Jedyne wyjście and I have discussed the play between amplifications and visions recorded in the improvised fragments.

Słowa kluczowe

literatura polska |literatura łagrowa |sowieckie obozy koncentracyjne |Sołowiecki Obóz Specjalnego Przeznaczenia

Streszczenie

Artykuł stanowi wprowadzenie do lektury „pamiętnika z Sołówek” Mieczysława Lenardowicza, opublikowanego dwukrotnie w 1930 roku jako Na wyspach tortur i śmierci. Pamiętnik z Sołówek (Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy) i Pamiętnik z Sołówek (Towarzystwo Wydawnicze „Rój”). Utwór ten jest prawdopodobnie pierwszym dziełem polskiej literatury łagrowej i, szerzej, obozowej. W artykule zarysowano kontekst historyczny i historycznoliteracki utworu Lenardowicza: genezę bolszewickich i sowieckich obozów koncentracyjnych, a w szczególności Sołowieckiego Obozu Specjalnego Przeznaczenia, oraz wskazano najważniejsze wczesne świadectwa dotyczące sowieckich obozów koncentracyjnych (głównie Sołowek), w tym teksty opublikowane w Polsce i w Generalnym Gubernatorstwie do 1945 roku. Są wśród nich, obok utworu Lenardowicza, świadectwa obcojęzyczne (rosyjskie, ukraińskie, niemieckie) i ich przekłady, napisane po polsku wspomnienia Białorusina Franciszka Alachnowicza oraz teksty napisane po polsku przez Polaków: artykuły prasowe, reportaże, eseje – traktujące o Sołowkach w sposób mniej lub bardziej bezpośredni.

Słowa kluczowe

literatura polska |literatura łagrowa |sowieckie obozy koncentracyjne |Sołowiecki Obóz Specjalnego Przeznaczenia |Mieczysław Lenardowicz

Streszczenie

Artykuł dotyczy „pamiętnika z Sołówek” Mieczysława Lenardowicza, opublikowanego dwukrotnie w 1930 roku. Wersja krótsza utworu, zatytułowana Pamiętnik z Sołówek, ukazała się nakładem Towarzystwa Wydawniczego „Rój”, zaś wersja obszerniejsza, Na wyspach tortur i śmierci. Pamiętnik z Sołówek, została wydana przez Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy. Utwór Lenardowicza jest prawdopodobnie pierwszym polskim dziełem literatury łagrowej, i szerzej, literatury obozowej. Uwagi dotyczące utworu: jego genezy, wersji, formy, zawartości i pragmatyki, poprzedza próba ustalenia tożsamości autora, o którym praktycznie niczego nie wiadomo.

Słowa kluczowe

Adam Tarn |editor-in-chief of the "Dialog" |1968 emigration |personal archive |psychoanalysis

Streszczenie

The personal archive of Adam Tarn (1902–1975), the first editor-in-chief of the Dialog monthly and a translator, critic, novelist, and playwright, includes notes with loose ideas for plays, notes to his unfinished book on Chekhov, and minor literary attempts, which he corrected, set aside and later expanded. This material, which Tarn’s heirs kindly offered me for study, constitutes a valuable proof the creative process and the evolution of the writing of the Dialog’s editor-in-chief. In the context of Obraz ojca w czterech ramach [Father’s Image in Four Frames] (1934), Tarn’s début novel and the only one he completed, the novel Kameleon [Chameleon] is an intriguing item in the author’s collection of unfinished works. In this article I shall discuss the material contained in Tarn’s personal archive. This study offers an insight into his “internal laboratory” of writing and enables one to read it from, e.g., the biographical perspective. The dating of the collected material can be only approximated. The earliest surviving prose attempt written in French probably came from the interwar period, while the final notes were composed during his émigré period after 1968, when Tarn was working on his unfinished book on Chekhov.

Słowa kluczowe

voice |polyphonic reportage |oral testimony |tradition of collective singing |Svetlana Alexievich

Streszczenie

The article analyzes the process of incorporation of the witnesses’ verbal testimonies into the public sphere, of which polyphonic reportage is a part. This genre has become known mainly thanks to Svetlana Alexievich, whose works are based entirely on recorded conversations and interviews. Listening to the witnesses enables the reporter facing the dominant discourse of the past to reach out to others, the process of discovering and textualizing of which can be described with reference to the folk tradition of collective singing.

Słowa kluczowe

proces twórczy |Anna Kamieńska |puenta poetycka |krytyka genezy

Streszczenie

Artykuł przedstawia analizę historii zakończeń dwóch wierszy Anny Kamieńskiej – „Kiedy odchodzą wielcy” oraz „Jesteś mi ciepły młody”. Znane nam dokumenty literackie pozwalają znaleźć wspólny element tych dwóch procesów, z których jeden polegał na nieoczekiwanym dopisaniem puenty do ostatniej znanej nam wersji rękopiśmiennej wiersza, a drugi puentą uczynił w ostatnim etapie prac nad utworem zapis ze środka wcześniejszego brulionu. Tą częścią wspólną jest medytacyjny, nieretoryczny charakter warsztatu pisarskiego dojrzałej poetki. Jeśli pominąć oczywiste różnicy między obiema wierszami i procesami, z których się wyłoniły, pozostanie silne podobieństwo, prawdopodobnie cecha charakterystyczna dla sposobu, w jaki pisała Anna Kamieńska przynajmniej od lat sześćdziesiątych minionego wieku, gdy proces twórczy był dla niej nie tyle okazją do znalezienia formy myśli, ale sam był myślorodny.

Słowa kluczowe

creative process |Anna Kamieńska |Notatnik |autobiographical literature |literary origins

Streszczenie

This article is an attempt at answering the question about Anna Kamieńska editorial work on Notatnik. The discussion of the creative process applies to a manuscript fragment of the journal from the period 31 Oct 1971–15 Feb 1972, the work published in instalments in the 1970s in the W drodze periodical, and the book releases published in the 1980s. The analysis of editorial changes applies to selected linguistic forms. Those include, e.g., replacement of nouns with pronouns, diminutives with neutral forms or acronyms, questions with ascertainment, and the elimination of particles and first-person singular in verbs and pronouns. All of the listed interventions led to a shortening of passages and assigning them the nature of aphorisms.

Słowa kluczowe

Religion |atheism |vocabulary |editing |orthography |spelling

Streszczenie

The article deals with the use of majuscule in religious terms in the context of editing the unfinished typescript of Stanisław Baczyński’s Propozycje. Nowa kultura – nowa cywilizacja. The author spelled the words such as Kościoł (as an institution, a population of worshippers), Boży, Chrystusowy (as possessive adjectives) inconsistently – once in uppercase, once in lowercase (the latter more frequently). The author of the article (and the editor of Baczyński’s work) analyzes orthographic norms, both present ones and those contemporary with Baczyński, and on this basis decides to leave unchanged the spelling inconsistencies in religion-related words. These inconsistencies are considered a result of the clash between the atheist worldview and the repressive function of orthography, and at the same time a proof of the author’s linguistic struggle, telling a lot not only about the creative process, but also about the idea of the work.

Słowa kluczowe

poezja |Laicyzm |ortografia |lewica |Władysław Broniewski

Streszczenie

Po śmierci Władysława Broniewskiego Mieczysław Grydzewski zwrócił uwagę na, jego zdaniem, kontrowersyjny zapis słowa „bóg” w bardzo dobrze znanym polskiemu czytelnikowi wierszu Zagłębie Dąbrowskie. Laickie poglądy poeta deklarował na długo przed debiutem. Przez cały okres swojej działalności literackiej konsekwentnie stosował zapis korzystający z małej litery w pisowni słowa „bóg”. Nie czynił tego wbrew regułom, lecz pomimo zasad przyjętych przez polską ortografię. Zamiarem nie było bluźnierstwo, lecz wyłączenie się z opresywnej reguły uznający istnienie monoteistycznego „boga” jako bezdyskusyjny pewnik. Po przełomie 1989 roku część edytorów i badaczy uznała nawet stosowany przez Broniewskiego zapis jako wymuszony przez stalinowską i peerelowską cenzurę i starała się dokonać korekty.

Słowa kluczowe

Warszawa |cenzura |edytorstwo |rękopisy |edycja |Stanisław Grzesiuk |obóz koncentracyjny |Czerniaków |gruźlica |krytyka tekstu |Pięć lat kacetu |autocenzura |GUKPPiW

Streszczenie

W artykule prezentowane są zagadnienia związane z wydawniczymi losami całości literackiego dorobku Stanisława Grzesiuka. Składają się nań trzy autobiograficzne powieści: Pięć lat kacetu, Boso, ale w ostrogach oraz Na marginesie życia. Wydania, które ukazały się za życia pisarza były poddawane różnego typu ingerencjom. Najważniejszym czynnikiem, który miał wpływ na ostateczna postać tekstu była instytucjonalna cenzura. Ponadto autor zmieniał swoje utwory pod wpływem nacisków wydawcy, rodziny oraz w ramach realizacji sądowej ugody. Redaktorzy nowej edycji dzieł Grzesiuka, która ukazała się w 2018 roku w wydawnictwie Pruszyński i S-ka, podjęli próbę rekonstrukcji tekstów sprzed pozaautorskich zmian. Zestawienie tych wydań z pierwodrukami i rękopisami dowodzi, iż wydawnictwo podjęło wiele niezrozumiałych decyzji, które mogą mieć wpływ na błędną recepcję autorskiego przekazu.

Słowa kluczowe

censorship of literature in post-war Poland |source materials (archivals) |cryptotext |Włodzimierz Scisłowski |Kaktus satirical magazine |satire–humor–wit |Wojewódzki Urząd Kontroli Prasy Publikacji i Widowisk w Poznaniu [Voivodship Office for the Control of the Press |Publications and Public Performances in Poznan]

Streszczenie

The article aims to introduce the reader to the censorship strategies applied to works by Włodzimierz Scisłowski submitted for publication in the satirical magazine Kaktus [Cactus] in 1957–1960. The source material is a collection of cryptotexts, i.e. confidential documents evaluating articles from the weekly, created at Wojewódzki Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk w Poznaniu [WUKPPiW, Voivodship Office for the Control of the Press, Publications and Public Performances in Poznan]. Censors interfered with Scislowski’s satirical works – epigrams, poems, ballads, accusing the author of negative and exaggerated depictions of the political and social reality of the country. Some of the works were released after introducing changes imposed by the censorship office; some were not allowed for publication.

Słowa kluczowe

censorship of literature in post-war Poland |source materials (archivals) |cryptotext |Włodzimierz Scisłowski |Kaktus satirical magazine |satire–humor–wit |Wojewódzki Urząd Kontroli Prasy Publikacji i Widowisk w Poznaniu [Voivodship Office for the Control of the Press |Publications and Public Performances in Poznan]

Streszczenie

The article aims to discuss the censorship strategies applied to works by Włodzimierz Scisłowski submitted for publication in the satirical magazine Kaktus [Cactus] in 1957–1960. The source material is a collection of cryptotexts, i.e. confidential documents evaluating articles from the weekly, created at Wojewódzki Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk w Poznaniu [WUKPPiW, Voivodship Office for the Control of the Press, Publications and Public Performances in Poznan]. Censors interfered with Scislowski’s satirical works – epigrams, poems, ballads, accusing the author of negative and exaggerated depictions of the political and social reality of the country. Some of the works were released after introducing changes imposed by the censorship office; some were not allowed for publication.

Słowa kluczowe

creative process |personal archive |Barbara Skarga |extended interview |Warsaw school of the history of ideas |authority

Streszczenie

The article’s primary purpose is to discuss the process of creating the extended interview titled “Innego końca świata nie będzie”. Z Barbarą Skargą rozmawiają Katarzyna Janowska i Piotr Mucharski [En. “There will be no Other End of the World”. Katarzyna Janowska and Piotr Mucharski Are Talking with Barbara Skarga], published in 2007. The analysis refers to Barbara Skarga`s personal archive, which is available at the Joint Libraries of the Faculty of Philosophy and Sociology of the University of Warsaw, the Institute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Sciences, and the Polish Philosophical Society. Archival materials related to this ‘spoken book’ involve mainly computer printouts with handwritten deletions, notes, and additions. The article also includes the philosopher’s typescripts related to her academic activity. Studying the process of shaping the conversation in Innego końca świata nie będzie… leads to more general conclusions about the style of Barbara Skarga’s language. Conclusions indicating the type of subjectivity revealed in the interview were also used to discuss the author’s essays.

Słowa kluczowe

manuscript |Włodzimierz Odojewski |draft |Polish prose in the 20th century |text genetics |fluid text |literary archive

Streszczenie

The study retraces and investigates Włodzimierz Odojewski’s (1930–2016) process of writing two short stories between 1976 and 1993 by interrogating the manuscripts (handwritten and typed) from the writer’s personal archive, maintained by the Faculty of Polish and Classical Philology of the Adam Mickiewicz University in Poznań. To document the genesis of the stories, the author draws on analytical methods proposed by French text geneticists (Pierre-Marc De Biasi, Jean Bellemin-Noël) and American scholar John Bryant (author of the fluid text concept). The investigation is focused on selected clusters of revisions made in Odojewski’s manuscripts – edits made to the title and the opening paragraphs, alongside various deletions, corrections, and additions.

The investigation is premised on the argument that in the course of a long creative act, writers typically strive for compositions that most precisely reflect the nuances of their characters’ mental states and the settings of their stories. As performed by Odojewski, the creative act serves as an example of the inherent volatility of writing, which ultimately produces highly fluid characters.

Słowa kluczowe

Wiesław Myśliwski |akt twórczy |bezradność owocująca |teoria pierwszego zdania

Streszczenie

Artykuł przedstawia proces twórczy Wiesława Myśliwskiego. Skupia się szczególnie na dwóch aspektach pracy pisarza. Pierwszy z nich Myśliwski określa terminem „bezradność owocująca”, to stan, który bezpośrednio poprzedza pisanie. Drugi określiłam jako „teorię pierwszego zdania”, a pojęcie to utworzyłam na bazie wypowiedzi pisarza. Artykuł zawiera analizę pierwszych zdań powieści Wiesława Myśliwskiego. Sygnalizuję możliwość zestawienia „bezradności owocującej” z innymi, choć podobnymi, koncepcjami procesu twórczego m.in. Emila Ciorana czy Sandora Maraiego.

Słowa kluczowe

Tadeusz Różewicz |manuscripts |Polish poetry |literary archives

Streszczenie

In the frame of the poetic works of Tadeusz Różewicz has been observed and widely studied his inclination to avoid the closed form of his poems, changing and proposing them in different volumes in order to renew their meanings. What is still to be studied in depth, however, is the creative process regarding his unpublished works, such as the preparatory drafts kept in his archive.

Genetic studies are a precious key to discover Różewicz’s creative process as well as some aspects of his poetics, which in the published works remain rather clouded.

In this paper I would like to analyse the manuscripts of one poem from Płaskorzeźba [Bas-Relief, 1991], that is Do Piotra [To Piotr]. Among the most important features of this drafts take placed numerous biblical citations which disclose a religious way of reading the poem, that completely disappears in the published form of To Piotr.

From the analysis of these drafts some interesting interconnections with other poems of Bas-Relief are also to be found, exposing a much deeper level of interpretation of the entire volume.

Słowa kluczowe

inchiesta |sceneggiatura |sopralluoghi |materiali preparatori |Tonino Guerra

Streszczenie

La presente proposta – inserita nel quadro della ricerca di dottorato intitolata Tonino Guerra sceneggiatore tra anni Cinquanta e Sessanta. Il lavoro con Antonioni e Rosi tra storia e inchiesta – si propone di illustrare la ricognizione archivistica condotta su alcune fonti di prima mano, relative al film L’eclisse (1962) di Michelangelo Antonioni. Questi materiali preparatori inediti gettano luce su modelli sia interpretativi sia metodologici legati alla genetica testuale. In un’ottica storico-filologica, l’osservazione del metodo di lavoro di Guerra e Antonioni consente di ampliare la portata ermeneutica del film in questione, soffermandosi su quello che Pierre-Marc de Biasi definisce il “divenire del testo”: dall’idea iniziale alla sua evoluzione fino alla versione definitiva, chiamando in causa materiali eterogenei. L’intervento si propone di spingere lo studio della sceneggiatura a dialogare con un più ampio concetto di materiali preparatori.

Słowa kluczowe

Magdalena Tulli |Italo Calvino |urban studies |literature and architecture |genetic criticism

Streszczenie

The author offers a juxtaposition of two editions of Sny i kamienie [Dreams and Stones] by Magdalena Tulli in the context of Italo Calvino’s Invisible Cities and urbanology. In the text he analyses the differences between the editions and discusses the origins of the modifications of the novel implemented by the writer. Those modifications sometimes facilitate while other times hinder the identification of the sources of her thinking, i.e., her reflection on urbanity. Sny i kamienie is a novel that constitutes a record of the experiences of the modernist transformation of two cities, Warsaw and Milan. The reading of Sny i kamienie is difficult at several levels: firstly, due to its treatise-like style and the narrator’s role of a seemingly uncritical eulogist of the urban planning order; secondly, due to a blurring of the traces of contaminations of various experiences: of Warsaw, of Milan, and that of a reader; and thirdly, due to a lack in Polish culture of any traditions of this type of prose text devoted to the city. The essay constitutes an attempt at reconstructing the possible contexts of the novel and how they influenced the alterations implemented by the writer in the more recent edition.

Streszczenie

Цель предлагаемой работы – проанализировать статус сборника Неалит (1993–1994) в белорусском литературном процессе 1990-х гг. Материал исследования составляет макет этой книги из личного архива поэта Виктора Жибуля. Ранее соответствующий документ не был обнародован и введен в научный оборот.

Особенности Нэа-літа освещаются в обще концептуальном, текстологическом и жанрово-стилистическом аспектах.

Среди прочего, мини-антология продемонстрировала кристаллизацию новой литературы. Кроме того, в сборник вошли варианты стихотворений Сержа Минскевича, Ильи Сина, Алеся Туровича, отличные от более поздних публикаций. В итоге Нэа-літ стал площадкой для поиска актуального художественного языка. В рамках макета издания наметились радикальные транслогические эксперименты, сформировался нестандартный жанр «панфиль», проявилось преобладание образов городского пространства с подчеркнутыми мотивами телесности.